Armia Ochotnicza – akcja mobilizacyjna Wojska Polskiego, rozpoczęta w trakcie wojny polsko-bolszewickiej mocą decyzji Rady Obrony Państwa, Generalnym Inspektorem Armii Ochotniczej był gen. Józef Haller.

Katastrofalna sytuacja militarna na froncie polsko-bolszewickim, wywołana rozpoczętą w maju 1920 ofensywą Armii Czerwonej w kierunku Warszawy, doprowadziła do kryzysu politycznego, w wyniku którego 9 czerwca 1920 upadł Rząd Leopolda Skulskiego, a nowy gabinet Władysława Grabskiego powstał dopiero 23 czerwca 1920. Na wniosek nowego premiera, motywowany grozą sytuacji i wynikającą z niej pilną potrzebą zmobilizowania wszystkich zasobów państwa, Sejm 1 lipca 1920 powołał Radę Obrony Państwa. Radzie przewodniczył Naczelnik Państwa, wiceprzewodniczącym był premier, a pozostałymi członkami: marszałek Sejmu i 10 desygnowanych przez partie posłów, 3 ministrów oraz 3 przedstawicieli armii wyznaczonych przez Naczelnego Wodza. ROP miała praktycznie nieograniczone kompetencje. Rozpoczęła swoje działania natychmiast i już w dniu swojego powołania podjęła na wniosek premiera decyzję o Utworzeniu Armii Ochotniczej. 3 lipca 1920 Rada wydała odezwę do narodu pt. Obywatele Rzeczypospolitej! Ojczyzna w potrzebie! wzywającą wszystkich zdolnych do noszenia broni, by dobrowolnie zaciągali się w szeregi armii, stwierdzając, że za ojczyznę każdy w Polsce z własnej woli gotów złożyć krew i życie. W akcji mobilizującej społeczeństwo wzięły udział wszystkie, z wyjątkiem komunistów, ugrupowania polityczne^[1].

8 lipca 1920 Minister Spraw Wojskowych, gen. por. Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz Nr 70 29/Org. o utworzeniu z dniem 7 lipca 1920 Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i mianowaniu gen. broni Józefa Hallera Generalnym Inspektorem Armii Ochotniczej.

Odzew społeczny na odezwę był niezwykle silny. Do 30 września 1920 w szeregi armii wstąpiło 105.714 ochotników, w tym 52.690 (49,8%) do piechoty, 9.456 (8,9%) do kawalerii i 12.495 (11,8%) do artylerii oraz 9.446 (8,9%) do wojsk technicznych, 11.285 (10,7%) do wojsk wartowniczych, 6.683 (6,4%) do pozostałych formacji (wojsk taborowych, etapowych) i 3.659 (3,5%) w charakterze sił kancelaryjnych.

Do Armii Ochotniczej mogły wstępować osoby w wieku od 17 do 42 lat, w przypadku oficerów do 50 lat. Osoby niepełnoletnie musiały posiadać pisemną zgodę rodziców^[2]. Rekruci byli zachęcani do zgłaszania się do Armii z własnym umundurowaniem i wyposażeniem, za który otrzymywali ekwiwalent^[3]. Osoby przyjęte do Armii Ochotniczej otrzymywały biało-czerwoną kokardę oraz legitymację^[4].

Powstaniu armii towarzyszyło powstanie Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Obrony Państwa i lokalnych, obywatelskich komitetów obrony państwa^[3]. Komitety te były odpowiedzialne za zachęcanie obywateli do wstępowania do armii, opiekowały się rodzinami ochotników oraz prowadziły zbiórki na rzecz Armii Ochotniczej^[5]. W ramach promocji wstępowania do Armii Ochotniczej organizowano m.in. Święto Armii Ochotniczej, które odbyło się 18 lipca 1920 roku w Warszawie, a 25 lipca w Łodzi i województwie łódzkim zorganizowano Dzień Armii Ochotniczej^[6].

Niechęć w stosunku wstępowania do Armii Ochotniczej wykazywała młodzież chłopska i robotnicza^[7], w skład Armii Ochotniczej wchodzili jednak przedstawiciele wszystkich grup społecznych i zawodowych^[8][9]. Wśród ochotników dominowały osoby posiadające wykształcenie średnie i podstawowe. W większości do Armii Ochotniczej Zgłaszały się osoby wyznania rzymskokatolickiego, wśród innych wyznań największy odsetek stanowiła młodzież żydowska^[7].

Najwięcej ochotników zgłosiło się do armii w Okręgu Generalnym „Warszawa”, ochotnicy z tego okręgu stanowili 25% wszystkich ochotników^[7]. Najmniej ochotników zgłosiło się natomiast w Okręgu Generalnym „Pomorze” i Okręgu Generalnym „Lublin”^[10].

• Okręgowy Inspektorat Armii Ochotniczej na Okręg Generalny „Warszawa”
  • okręgowy inspektor – płk SG Włodzimierz Zagórski (od 10 VII)^[11]
  • okręgowy inspektor – płk Leopold Smorczewski (od 25 VII)^[12]
  • zastępca okręgowego inspektora – mjr Stefan Szumański^[11]
• Okręgowy Inspektorat Armii Ochotniczej na Okręg Generalny „Lublin”
  • okręgowy inspektor – płk Jasiński^[13]
  • zastępca okręgowego inspektora – kpt. art. Apolinary Biernacki^[13]
• Okręgowy Inspektorat Armii Ochotniczej na Okręg Generalny „Kielce”
  • okręgowy inspektor – ppłk Radosław Dzierżykraj-Stokalski (15 VII – 12 IX)
  • okręgowy inspektor – płk piech. Kazimierz Chromiński (od 12 IX)
• Okręgowy Inspektorat Armii Ochotniczej na Okręg Generalny „Łódź” – płk piech. Michał Zienkiewicz^[14]
• Okręgowy Inspektorat Armii Ochotniczej na Okręg Generalny „Kraków”
  • okręgowy inspektor – płk SG inż. Wacław Marcolla^[15]
  • okręgowy inspektor – płk piech. Jakub Bohusz-Szyszko (od 28 VII)^[15]
  • zastępca okręgowego inspektora – ppłk Adam Uhma^[15]
• Okręgowy Inspektorat Armii Ochotniczej na Okręg Generalny „Lwów” – płk art. Czesław Mączyński^[16]
  • dowódca artylerii Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej – płk art. Marceli Jastrzębiec-Śniadowski^[17]
  • dowódca jazdy Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej – płk kaw. Tadeusz Żołkiewski^[17]
• Okręgowy Inspektorat Armii Ochotniczej na Okręg Generalny „Poznań”
  • okręgowy inspektor – ppłk Seyda^[18]
  • zastępca okręgowego inspektora – mjr Bohdan Hulewicz^[18]
  • adiutant – ppor. Matuszewski
  • referent prasowy – ppor. ochot. Kazimierz Rafał Chłapowski
  • referent prasowy – por. ochot. Malewski
  • lekarz – ppłk lek. Szulc
• Okręgowy Inspektorat Armii Ochotniczej na Okręg Generalny „Pomorze”
  • okręgowy inspektor – kpt. Stefan Biestek (od 14 VII)^[19]
  • okręgowy inspektor – płk August Donimirski-Brochwicz (od 21 VII)^[19]

22 lipca 1920 Generalny Inspektor Armii Ochotniczej wydał rozkaz o sformowaniu Dywizji Ochotniczej. Na dowódcę dywizji wyznaczony został ppłk Adam Koc.

Do formowania dywizji przystąpiono w sierpniu 1920 w Modlinie. W skład dywizji włączono 101 rezerwowy oraz 201, 202 i 205 ochotnicze pułki piechoty. W listopadzie 1920 dywizja została rozformowana. Pułki ochotnicze zdemobilizowane.

Ten sam los miał spotkać 101 Rezerwowy pułk piechoty, jednak w uznaniu zasług Naczelny Wódz postanowił pozostawić jednostkę na stopie pokojowej. Stan osobowy pułku został uzupełniony żołnierzami z trzech likwidowanych pułków ochotniczych oraz kadrą oficerską byłej Dywizji Syberyjskiej przybyłą z niewoli rosyjskiej. W celu zachowania tradycji pułk został przemianowany na 3 Pułk Syberyjski.

 Osobny artykuł: Pułki piechoty Wojska Polskiego II RP.

Ochotnicze pułki piechoty użyte w walkach

• ochotniczy pułk Obrony Warszawy
• 201 pułk piechoty → Dywizja Ochotnicza
• 202 pułk piechoty w Piotrkowie → Dywizja Ochotnicza
• 204 pułk piechoty w Kielcach
• 205 pułk piechoty w Chełmnie → Dywizja Ochotnicza
• 207 pułk piechoty w Zgierzu
• 213 pułk piechoty w Krotoszynie – sformowany z funkcjonariuszy Policji Państwowej, znajdował się w Odwodzie Naczelnego Wodza
• 238 pułk piechoty w Przemyślu
• 240 pułk piechoty we Lwowie

Ochotnicze pułki piechoty przeznaczone na uzupełnienie oddziałów liniowych

• 203 Pułk Strzelecki w Radomiu
• 206 pułk piechoty we Wrześni
• 208 pułk piechoty w Olkuszu
• 209 pułk piechoty w Opatowie
• 210 pułk piechoty w Łowiczu
• 211 pułk piechoty w Sosnowcu
• 212 pułk piechoty w Wadowicach
• 214 pułk piechoty we Włocławku
• 215 pułk piechoty w Nisku
• 216 pułk piechoty w Tarnowie
• 217 pułk piechoty w Rzeszowie
• 218 pułk piechoty w Koninie
• 219 pułk piechoty w Gródku Jagiellońskim
• 220 pułk piechoty w Krakowie
• 221 pułk piechoty w Ostrowie Wielkopolskim
• 222 pułk piechoty w Siedlcach
• 223 pułk piechoty w Wolbromiu
• 224 pułk piechoty w Ostrowcu
• 225 pułk piechoty w Miechowie
• 226 pułk piechoty w Noworadomsku
• 227 pułk piechoty w Częstochowie
• 228 pułk piechoty w Łodzi
• 229 pułk piechoty w Kaliszu
• 230 pułk piechoty w Tomaszowie
• 231 pułk piechoty w Łodzi
• 232 pułk piechoty w Warszawie
• 233 pułk piechoty w Żyrardowie
• 234 pułk piechoty w Białej Podlaskiej
• 235 pułk piechoty w Białej
• 236 pułk piechoty w Warszawie
• 237 pułk piechoty w Kutnie
• 239 pułk piechoty w Jarosławiu
• 245 pułk piechoty w Parczewie
• 246 pułk piechoty w Samorze
• 247 pułk piechoty w Stryju
• 248 pułk piechoty w Jaśle
• 249 pułk piechoty w Lisku
• 250 pułk piechoty w Biedrusku
• 251 pułk piechoty w Nisku
• 252 pułk piechoty w Leżajsku
• 253 pułk piechoty w Radymnie
• 254 pułk piechoty w Drohobyczu
• 255 pułk piechoty w Krotoszynie

 Osobny artykuł: Pułki kawalerii Wojska Polskiego.

• 201 pułk szwoleżerów – późniejszy 3 Pułk Szwoleżerów Mazowieckich
• 203 pułk ułanów – w połowie 1921, zatwierdzony jako jednostka stanu pokojowego, otrzymał nazwę 27 pułk ułanów
• 205 pułk ułanów – po krótkiej egzystencji wcielony jako uzupełnienie do macierzystego 5 Pułku Ułanów
• 206 pułk ułanów – sformowany w Będzinie przez Szwadron Zapasowy 6 Pułku Ułanów, w sierpniu 1920 roku rozwiązany i wcielony do 6 Pułku Ułanów
• 208 pułk ułanów – wcielony do marszówek dla uzupełnienia szwadronów marszowych^[20]
• 209 pułk ułanów – 8 listopada 1920 na bazie 209 i 212 Pułku Ułanów sformowano 22 pułk ułanów
• 210 pułk ułanów – po krótkiej egzystencji wcielony jako uzupełnienie do macierzystego 10 pułku ułanów
• 21 pułk ułanów
• 212 pułk ułanów – 8 listopada 1920 na bazie 209 i 212 Pułku Ułanów sformowano 22 pułk ułanów
• 213 pułk ułanów – po krótkiej egzystencji wcielony jako uzupełnienie do macierzystego 13 pułku ułanów
• 214 pułk ułanów – w grudniu 1920 przeformowany w 24 pułk ułanów

• Konna Bateria Krakusów – utworzona w lipcu 1920 roku w Krakowie przy baterii zapasowej 6 pułku artylerii polowej, bateria dowodzona przez por. Tadeusza Dziduszyckiego liczyła 4 oficerów i 170 szeregowców, w tym 3 oficerów i 126 szeregowych ochotników oraz 170 koni^[20]; w sierpniu bateria została wcielona do 9 dywizjonu artylerii konnej jako 1. bateria

 Osobne artykuły: Bataliony Wartownicze i Harcerstwo do II wojny światowej.

• Ochotniczy Baon Wartowniczy – zorganizowany w lipcu 1920 roku w Krakowie pod dowództwem kpt. Karola Krzetuskiego; batalion liczył 23 oficerów i ponad 1500 ochotników; do października 1920 roku pełnił służbę wartowniczą po czym został zlikwidowany; ochotnicy, którzy nie ukończyli 17 lat zostali zwolnieni, a pozostali wcieleni do 5 baonu wartowniczego^[21]
• Ochotniczy Baon Wartowniczy w Kielcach^[22]

Harcerskie Oddziały Wartownicze

Ministerstwo Spraw Wojskowych rozporządzeniem Sztab Oddział I Org.–Mob. Nr 9307/Mob. wyraziło zgodę na organizowanie przez Związki Harcerskie specjalnych ochotniczych oddziałów wartowniczych dla ochrony granic i linii kolejowych^[23].

• Harcerski oddział wartowniczy prof. Bronisława Piątkiewicza; 1. kompania licząca 100 harcerzy odeszła 7 września pod dowództwem profesora do Cieszyna, natomiast 2. kompania licząca jednego oficera i 96 harcerzy została skierowana do Oświęcimia celem pełnienia służby wartowniczej i obsadzenia granicy górnośląskiej^[20]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Żołnierze Armii Ochotniczej (II Rzeczpospolita).

Ochotnicy, którzy służyli na froncie dłużej niż 3 miesiące, otrzymywali odznakę honorową pod postacią orła na tarczy Amazonek, na której wytłoczono litery „AO”^[4].

Został ustanowiony Krzyż Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej, a prezesem jego kapituły był mjr Lesław Węgrzynowski^[24]. Zwany też Krzyżem Armii Ochotniczej^[25]. Wiosną 1939 odznaczeniem wyróżniono miasto Tarnopol^[26].

• Rozkazy Dowództwa Okręgu Generalnego „Kielce”. [dostęp 2018-05-08].
• Księga chwały piechoty. Bronisław Prugar-Ketling (red.). Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Obrona Państwa w 1920 roku. Księga sprawozdawczo-pamiątkowa Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa. Władysław Ścibor-Rylski (red.). Warszawa: Obywatelski Komitet Wykonawczy Obrony Państwa w Warszawie, 1923.
• MartaM. Milewska MartaM., Armia Ochotnicza jako przykład mobilizacji polskiego społeczeństwa w obliczu bolszewickiej inwazji 1920 roku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 111, Uniwersytet Łódzki, 2022, s. 161-178, ISSN 0208-6050 .