Bitwa pod Chełmem

Wojna polsko-bolszewicka
Czas	11–18 sierpnia 1920
Miejsce	pod Chełmem
Terytorium	Polska
Przyczyna	ofensywa Frontu Zachodniego
Wynik	zwycięstwo Polaków
Strony konfliktu
Polska  Rosyjska FSRR
Siły
7 Dywizja Piechoty 7 DS; 25 DS; 328 ps; pułk jazdy kubańskiej
brak współrzędnych

Bitwa pod Chełmem – walki polskiej 7 Dywizji Piechoty z oddziałami sowieckich 7 i 25 Dywizji Strzelców w czasie II ofensywy Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego w okresie wojny polsko-bolszewickiej.

W pierwszej dekadzie lipca 1920 przełamany został front polski nad Autą, a wojska Frontu Północno-Wschodniego gen. Stanisława Szeptyckiego cofały się pod naporem ofensywy Michaiła Tuchaczewskiego^[1]. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego nakazało powstrzymanie wojsk sowieckiego Frontu Zachodniego na linii dawnych okopów niemieckich z okresu I wojny światowej^[2]. Sytuacja operacyjna, a szczególnie upadek Wilna i obejście pozycji polskich od północy, wymusiła dalszy odwrót wojsk polskich^[3]. 1 Armia gen. Gustawa Zygadłowicza cofała się nad Niemen, a 4 Armia nad Szczarę^[4]. Obrona wojsk polskich na linii Niemna i Szczary również nie spełniła oczekiwań. W walce z przeciwnikiem oddziały polskie poniosły duże straty i zbyt wcześnie rozpoczęły wycofanie na linię Bugu^[5][6].

Plan polskiego Naczelnego Dowództwa zakładał, że 1. i 4. Armia oraz Grupa Poleska powstrzymają bolszewików i umożliwią przygotowanie kontrofensywy z rejonu Brześcia^[7]. Rozstrzygającą operację na linii Bug, Ostrołęka, Omulew doradzał też gen. Maxime Weygand^[8].

Utrata twierdzy brzeskiej spowodowała, że plan Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego uderzenia znad Bugu w skrzydło wojsk Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego i rozegrania tam decydującej bitwy przestał być realny^[9]. Wojska polskie cofały się nadal, a kolejną naturalną przeszkodą terenową dogodną do powstrzymania sowieckiej ofensywy była Wisła^[10].

Około południa 8 sierpnia 1920 dowódca 7 Dywizji Piechoty płk Karol Schubert otrzymał od dowódcy 3 Armii gen. Zielińskiego rozkaz opuszczenia linii Bugu. Odwrót rozpoczęto w godzinach wieczornych. Osłaniał 27 pułk piechoty. XIV Brygada Piechoty wycofała się w rejon Chełma, a XIII Brygada Piechoty do rejonu w okolicach Sawina^[11].

Jednostka	Dowódca	Podporządkowanie
Wojsko Polskie
7 Dywizja Piechoty	płk Karol Schubert	3 Armia
⇒ XIV Brygada Piechoty	płk Józef Olszyna-Wilczyński	7 Dywizja Piechoty
→ 11 pułk piechoty	ppłk Aleksander Zawadzki
→ 27 pułk piechoty	ppłk Paweł Wierzbicki
⇒ ochotniczy pułk wołyński	mjr Drojowski †
⇒ 8 pułk piechoty Legionów
⇒ batalion 164 pułku piechoty
⇒ batalion etapowy lubelski
⇒ 7 batalion wartowniczy
⇒ dywizjon 3 pułku artylerii ciężkiej	ppłk Witold Konczakowski
⇒ pociąg pancerny „Zagończyk”
Armia Czerwona
7 Dywizja Strzelców
25 Dywizja Strzelców
328 pułk strzelców
kubański pułk kawalerii

Po przerwaniu przez nieprzyjaciela frontu nad Bugiem, dowodzący 3 Armią gen. Zygmunt Zieliński wydał płk. Karolowi Schubertowi rozkaz przesunięcia głównych sił dywizji do rejonu Chełma z zadaniem zwalczania oddziałów sowieckich posuwających się na Lublin^[13].

9 i 10 sierpnia płk Schubert dokonał przegrupowania dywizji: XIV Brygada Piechoty obsadziła Chełm, zaś XIII BP skoncentrowała się na północ od miasta w rejonie Malowana - Horodyszcze. 11 sierpnia po południu nieprzyjaciel zaczął ostrzeliwać miasto ogniem artylerii. Punkt obserwacyjny umieszczony na wieży cerkwi w Chełmie zameldował o ruchu licznych kolumn sowieckich wokół miasta^[14].

Kolejnym rozkazem dowódca armii nakazał 7 Dywizji Piechoty wyrzucić oddziały Armii Czerwonej za Bug i obsadzić rzekę na odcinku Świerże - Dorohusk. W tym czasie płk Schubert dysponował XIV Brygadą Piechoty, słabym ochotniczym pułkiem wołyńskim im. Batorego i pociągiem pancernym „Zagończyk”^[a]. Posiadał też dokładne informacje o zamiarach przeciwnika i rozmieszczeniu jego sił^[b].

Pragnąc uprzedzić planowane uderzenie dwóch brygad sowieckich na Chełm, polska XIV Brygada Piechoty ruszyła o świcie 13 sierpnia wzdłuż linii kolejowej Chełm - Kowel. W walce wspierał ją pociąg pancerny „Zagończyk”. Bijąc kolejno odosobnione oddziały przeciwnika, w ciągu kilku godzin brygada wyrzuciła Sowietów za Bug i obsadziła zachodni brzeg rzeki. Po walce nadszedł kolejny rozkaz, a płk Schubert rozpoczął przygotowania do uderzenia na Hrubieszów i wsparcia w walce Brygady Kozaków Dońskich Wadima Jakowlewa. Zasadniczym celem było przywrócenie obrony polskiej na Bugu na odcinku Dubienka – Hrubieszów^[16].

W trakcie przegrupowania dywizji do rejonu działań, dowództwo sowieckie wykorzystało lukę jaka wytworzyła się w polskim froncie pod Hrubieszowem i skierowało od południa na Chełm 19 Brygadę Strzelców, 328 pułk strzelców i kubański pułk kawalerii. W tym czasie w mieście stacjonowała jedynie jazda dywizyjna - II dywizjon 5 pułku strzelców konnych mjr. Tadeusza Kossaka i oddziały sztabowe 7 Dywizji Piechoty^[17]. Jako że utrata Chełma groziła destabilizacją frontu 3 Armii i wyjściem nieprzyjaciela na tyły wojsk wykonujących uderzenie znad Wieprza, płk Schubert zatrzymał przybyły koleją batalion 8 pułku piechoty Legionów przeznaczony do wzmocnienia 3 DP Leg. i odwołał natarcie na Hrubieszów^[14]. Zmienił także zadanie grupie płk. Józefa Olszyny-Wilczyńskiego^[c]. Grupa otrzymała rozkaz uderzenia w kierunku Sielec, na tyły nieprzyjaciela maszerującego na Chełm od południa^[18].

Pułkownik Olszyna-Wilczyński ugrupował grupę w trzy kolumny. Pierwsza kolumna w sile I/11 pułku piechoty osiągnęła bez przeszkód Strachosław. Druga kolumna w składzie I i II batalionu i 11 kompanii 27 pułku piechoty, zaatakowana po przejściu Andrzejowa z dwóch stron, przeszła sama do kontrataku, rozbiła nieprzyjaciela w Czerniejowie i osiągnęła szosę na Hrubieszów. Trzecia kolumna w składzie III batalionu 27 go pułku wymaszerowała z Rogatki o północy. W Wołkowianach starła się z piechotą nieprzyjaciela. Odparła jednak atak, zadając wrogowi duże straty i zamknęła drogi na Chełm od południa^[19]. Także dowództwo 3 Armii wysłało do obrony Chełma wszystkie odwody, jakimi aktualnie rozporządzało. Były to: batalion 164 pułku piechoty, batalion etapowy lubelski, 7 batalion wartowniczy i dywizjon 3 pułku artylerii ciężkiej. Rano 18 sierpnia artyleria sowiecka rozpoczęła ostrzał miasta. W tym czasie większość odwodów była w trakcie wyładowywania z transportów kolejowych. Walkę ogniową podjął dywizjon 3 pułku artylerii ciężkiej i zmusił baterie sowieckie do milczenia. Zanim piechota sowiecka uderzyła na miasto, na tyły 19 BS uderzyła grupa płk. Olszyny-Wilczyńskiego. Zaskoczony przeciwnik rozpoczął odwrót.

Polacy obronili miasto. Grupa pułkownika Józefa Olszyny-Wilczyńskiego nie wykorzystała jednak sukcesu, działała opieszale, pozwalając sowieckiej 19 Brygadzie Strzelców wyjść z okrążenia i uniknąć klęski^[20].

• Stanisław Borowiec: Nad Bugiem: walki osłonowe 7 Dywizji Piechoty (5 sierpień – 11 wrzesień 1920). Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo – Wydawniczy, 1925, seria: Studja Taktyczne z Historji Wojen Polskich 1918 – 21, Tom VII.
• Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
• Otton Laskowski (red.): Encyklopedia wojskowa. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Wojskowej i Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, 1931.
• Teofil Nowicki: Zarys historii wojennej 27-go pułku piechoty. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Józef Piłsudski, Michaił Tuchaczewski: „Rok 1920”. „Pochód za Wisłę”. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1989. ISBN 83-218-0777-1.
• Władysław Sikorski: Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku. Lwów – Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Reprint: Wydawnictwo 2 Kolory. Sp. z oo, 2015. ISBN 978-83-64649-16-5.
• Marek Tarczyński (red.): Bitwa Warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne. Warszawa: Rytm, 1996. ISBN 83-86678-37-2.
• Wiesław Wysocki (red.): Szlakiem oręża polskiego; vademecum miejsc walk i budowli obronnych. T. 2, poza granicami współczesnej Polski. Warszawa: Wydawnictwo „Gamb”, 2005. ISBN 83-7399-050-X.