Henri Bergson

Data i miejsce urodzenia	18 października 1859 Paryż
Data i miejsce śmierci	4 stycznia 1941 Paryż
Język	francuski
Nagrody
Nagroda Nobla w dziedzinie literatury
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Henri Bergson (ɑ̃ʀi bɛʁksɔn, ur. 18 października 1859 w Paryżu, zm. 4 stycznia 1941 tamże) – francuski filozof, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1927^[1]. Przyjmowany za założyciela filozofii życia we Francji^[2] i głównego twórcę intuicjonizmu.

W swej filozofii zespolił idee zapożyczone od irracjonlistów niemieckich (Schellinga z ostatniego okresu jego działalności oraz Schopenhauera) ze spirytualistycznymi i irracjonalistycznymi poglądami idealistów francuskich — Maine de Birana a Émile'a Boutroux^[3]. Opublikował cztery główne dzieła: O bezpośrednich danych świadomości, Materia i pamięć, Ewolucja twórcza, Dwa źródła moralności i religii. Znajdują one oddźwięk w wielu dziedzinach oprócz filozofii: filmie, literaturze, neuropsychologii i in.

Pochodził z żydowskiej rodziny, wywodzącej się od Szmula Zbytkowera – jego ojcem był kompozytor Michał Bergson z Warszawy, a matka pochodziła z żydowskiego rodu z Anglii i Irlandii. Jego siostrą była artystka i okultystka Moina Mathers. W 1868 osiedlili się w Wielkiej Brytanii. Gdy Henri Bergson miał 9 lat rodzina osiadła w Paryżu. Otrzymał francuskie obywatelstwo.

Henri Bergson studiował w prestiżowej uczelni, paryskiej École normale supérieure. Po ukończeniu studiów nauczał w kilku liceach. W 1892 ożenił się z Louise Neuberger. W 1898 został mianowany profesorem w École normale supérieure.

Zmarł w wieku 81 lat. Został pochowany na cmentarzu w Garches, w departamencie Hauts-de-Seine. Na jego prośbę w pogrzebie uczestniczył ksiądz.

Bergson upatrywał główny cel swej filozofii w tym, aby wznieść się ponad punkt widzenia umysłu”^[4]. Wedle Bergsona istotą świata jest życie, a życie jest irracjonalne i równie irracjonalne jest także pojmowanie życia^[3]. Bergson głosił, że główną rolę w procesie życiowym odgrywa nie rozum, a pęd życiowy. Twórca kieruje się intuicją. Według Bergsona świat podlega ciągłemu rozwojowi, a życie człowieka jest strumieniem przeżyć i czynów. Najwyższą wartość stanowi wolność.

Stworzył koncepcję élan vital, pędu życiowego, siły motorycznej, będącej przyczyną wszelkiej aktywności organizmów żywych.

Bergson — analizując życie psychiczne subiektu — dopatrzył się dwu rodzajów świadomości: intuicyjnej, związanej z oglądową stroną życia, i intelektualnej, związanej ze stroną działalnościową^[3]. Według Bergsona podstawowym narzędziem poznawczym, z jakiego korzysta nauka, jest intelekt. To intelekt (umysł) uogólnia, schematyzuje, kwantyfikuje, relatywizuje. To intelekt tworzy pojęcia – pojęcia rzeczy. Intelekt służy wyłącznie działaniu. Na intelekcie opiera się, i musi się opierać, poznanie naukowe.

Z drugiej jednak strony, rzeczywistość to nie tylko zbiór stałych elementów. To przede wszystkim nieustanne stawanie się, ewolucja. Pewne rzeczy z natury są zmienne, i nie można ich ujmować jako czegoś raz na zawsze określonego i trwałego. Dlatego intelekt upraszcza rzeczywistość: pojęcia, jakie tworzy, nigdy ściśle nie pasują do przedmiotu, są zawsze jego sztucznym odtworzeniem. Intelekt, a za nim nauka, tworzy pojęcia by uprościć pewne byty tak, by poddawały się kwantyfikacji – nierzadko wypaczając tym samym ich naturę.

Za przykład takiego korzystania z intelektu Bergson podaje nasze pojęcie czasu: postrzegamy zawsze tylko pewne momenty czasowe, tylko czasami zdajemy sobie sprawę z tego, że czas upływa; ale mimo to tworzymy pojęcie ciągłego, nieustannie upływającego czasu. Tymczasem trwanie, stawanie się to coś innego niż czas mechaniczny. Obok czasu uniwersalnego istnieje czas przeżywany – czas psychologiczny. W dziele pt. Durée et Simultanéité, wydanym w Paryżu w 1922 r. Bergson krytykował szczególną teorię względności Einsteina, pomimo jej eksperymentalnego potwierdzenia. Mimo braku kwalifikacji filozofa w fizyce^[5] należy zaznaczyć, że krytyka Bergsona dotyczyła jednak metafizycznych implikacji teorii Einsteina i jako taka wykraczała poza zagadnienia fizyczne.

Umysłowi przeciwstawia się instynkt – stosujący się bezpośrednio do przedmiotu, dotyczący rzeczy, a nie stosunków między nimi.

Poznaniem, jakie naprawdę odnosi się do rzeczywistości, jest poznanie intuicyjne. Intuicja jest szczególnego rodzaju instynktem. To zdolność bezpośredniego poznania rzeczywistości w jej ciągłości. Jako poznanie bezpośrednie i całościowe – jest bezużyteczna, nie ma żadnego znaczenia praktycznego. Lecz właśnie dlatego filozofia winna opierać się na intuicji – gdyż intuicja jest poznaniem bezinteresownym.

Intuicyjne przeniknięcie i wgłębienie się w zmienne życie świadomości odsłania jego wewnętrzną substancjalną podstawę, trwanie(inne języki) (fr. Duration), przez które Bergson rozumie w istocie rzeczy subiektywne przeżywanie czasu^[3]. Trwanie jest dla niego „głębią naszej istoty i właściwą substancją rzeczy”^[6]. Życie świadomości, rozwiajające się w trwaniu, Bergson przeciwstawiał światu materii^[7].

Bergson rozróżniał dwa źródła religii: statyczne i dynamiczne. Religia statyczna jest wynikiem działania psychologicznych reakcji i mechanizmów obronnych. Kształtuje ją obawa i obrona przed dezintegracją społeczeństwa ukształtowanego m.in. przez nakazy i zakazy religijne, myśli o śmierci stwarzające domysły dotyczące życia po niej, a także lęk przed przyszłością, który podsuwa idee bóstw opiekuńczych.

Religia dynamiczna wykracza poza potrzeby tymczasowe, przemijające. W niej człowiek wierzący w sposób mistyczny i transcendentny zmierza ku Bogu.

Uczeń Bergsona, o. Reginald Garrigou-Lagrange OP w swej pierwszej poważniejszej pracy Le sens commun, la philosophie de l'être et les formules dogmatiques (1909) argumentuje, że bergsonizm zmierza właściwie ku panteizmowi immanentystycznemu, negującemu transcendencję, absolutność i niezmienność Boga.

• 1889: O bezpośrednich danych świadomości (l’Essai sur les données immédiates de la conscience – dopełnione przez Quid Aristotles de loco senserit)
• 1896: Materia i pamięć (Matière et mémoire)
• 1900: Śmiech
• 1903: Wstęp do metafizyki, Intuicja filozoficzna
• 1907: L'Évolution créatrice.
  W przekładzie na polski: Henri Bergson: Ewolucja twórcza(inne języki). Warszawa: Książka i Wiedza, 1957.
• 1919: Energia duchowa
• 1932: Dwa źródła moralności i religii (Les Deux Sources de la morale et de la religion)
• 1934: Myśl i poruszenie

• Michał Heller, Tadeusz Pabjan: Elementy filozofii przyrody. Kraków: Copernicus Center Press, 2014. ISBN 978-83-7886-065-5.
• Jurij Melwil: „Filozofia życia”. Fryderyk Nietzsche. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 530–537. (pol.).
• Jurij Melwil: Kierunek irracjonalistyczny. Intuicjonizm Bergsona. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 711–718. (pol.).

Polskojęzyczne

• Romuald Jakub Weksler-Waszkinel, Bergson Henri Louis, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ptta.pl [dostęp 2024-05-08].
• Henri Bergson – publikacje w bibliotece Polona
• Poza rozumem i zmysłami. Bergson w poszukiwaniu nowej drogi poznania rzeczywistości (Recenzja książki Ewolucja twórcza). BiblioNETka. [dostęp 2023-03-27].

Anglojęzyczne

• LeonardL. Lawlor LeonardL., Valentine MoulardV.M. Leonard Valentine MoulardV.M., Henri Bergson, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 21 marca 2016, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-08-07]  (ang.).
• Bergson, Henri-Louis (1859–1941) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].