Гандальф
Род заняткаў	мечнік, чараўнік
Удзельнічаў у	the Council of Elrond[d][1], War of the Ring[d] і Брацтва Пярсцёнка[d]
Названа ад	Гандальф[d]
Член у	Белая Рада[d] Брацтва Пярсцёнка[d][1] Istari[d][2]
Валодае	Нар'я[d][3] і Shadowfax[d][3]
Стваральнік твора	Джон Рональд Руэл Толкін
Выканаўца/артыст	Іэн Мак-Келен
Дата публікацыі	1937
Акцёр агучкі	Джон Х'юстан
Прадстаўлена ў працы	Хобіт, або Туды і назад, Валадар Пярсцёнкаў, Уладар пярсцёнкаў: Вяртанне караля, Дзве вежы, Сільмарыліян, Брацтва Пярсцёнка, Уладар пярсцёнкаў: Брацтва пярсцёнка і Уладар пярсцёнкаў: Дзве вежы
З мастацкага твора	легендарыум Толкіна[d]
Месца стварэння	Оксфардскі ўніверсітэт
Узбраенне	Гламдрынг[d][3]
Верхавая жывёла	Shadowfax[d]
Наратыўная роля	галоўны персанаж[d]
Вораг	Саўран, Смог і Саруман
Тып персанажа	хрысталагічны персанаж[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Га́ндальф^[4] (стар.-сканд.: Gandalf, [ˈgɑːndɑːlv]) — адзін з цэнтральных персанажаў легендарыума Джона Р. Р. Толкіна, у прыватнасці, аповесці «Хобіт, або Туды і назад» і раману «Уладар Пярсцёнкаў».

Гандальф — архетыпічны мудры чараўнік, традыцыйная постаць у знаёмай Дж. Р. Р. Толкіну скандынаўскай і брытанскай міфалогіі. Сярод аналагічных міфалагічных персанажаў і магчымых прататыпаў адзначаюць кельцкага Мерліна і скандынаўскага Одзіна. Імя «Гандальф», ці, дакладней, «Гандальв» запазычана з Старэйшай Эды, дзе яно належыць аднаму з «ніжніх альваў» (гномаў).

Прататыпам для знешнасці Гандальфа стала швейцарская паштоўка пад назвай «Горны Дух», на якой намаляваны стары барадаты мужчына ў шырокаполым капелюшы, які карміў з рукі аленя. Першапачаткова імя персанажа было Бладарцін, а імя Гандальф насіў кароль гномаў, які стаў вядомы ў канчатковай версіі як Торын Дубовы Шчыт. Пазней аўтар перадаў імя Гандальф чараўніку, таму што ранейшае здавалася занадта несур'ёзным. Сыграла ролю і расшыфроўка імя: gandr — чароўны посах, alfr — альв (эльф або гном).

У сваю чаргу, вобраз Гандальфа змяніў архетып і паўплываў на вобразы пазнейшых персанажаў. Да герояў, створаных пад уплывам Гандальфа, адносяць Эльмінстэра ў Forgotten Realms, Дамблдара ў серыі «Гары Потэр», Зеда ў кнігах цыкла «Меч Ісціны», Обі-Ван Кенобі ў класічнай трылогіі «Зорныя Войны» і Жан-Люк Пікара ў эпапеі «Зорны Шлях».

Сапраўднае імя Гандальфа — Алорын, ён адзін з самых магутных Маяр, малодшых анёлападобных духаў. У ліку іншых мудрацоў-істары ён быў абраны саветам Валар для адпраўкі ў Серадзем’е на дапамогу эльфам і людзям і для супрацстаяння Саўрану, наваяўленага цёмнага Уладара. Алоын спачатку адмаўляўся ад цяжкага даручэння, але неўзабаве саступіў волі Манвэ. У Серадзем'і ён быў вядомы пад мноствам імёнаў, у тым ліку і як Гандальф Шэры. Захавальнік Нар'і, аднаго з Трох Эльфійскіх Пярсцёнкаў, даручанага яму Кірданам Карабелам па прыбыцці ў Серадзем’е.

Гандальф стаў найбольш вядомы, падарожнічая па Серадзем'ю і заводзячы знаёмства з рознымі народамі, дапамагаючы ім саветам. У розных частках свету ён атрымаў шмат розных мянушак, якія замянілі яму імя.

"У мяне шмат імёнаў у розных краінах. Мітрандзір сярод эльфаў, Таркун сярод гномаў; у юнацтве на даўно забытым Захадзе я быў Алорынам, на поўдні — Інканус, на поўначы — Гандальф, а на ўсходзе я не бываю "

Невядома, калі менавіта Гандальф упершыню зацікавіўся народам хобітаў. Ён любіў іх і да таго ж прадчуваў, што яны ў будучыні выканаюць выключна важную ролю. Праўда, сярод хобітаў Гандальф быў вядомы перш за ўсё як «маг» і «чараўнік» у самым агульнаўжывальным сэнсе гэтага слова. Так, у кнізе «Хобіт» вуснамі Більба паведамляецца, што ён падарыў Старому Туку чароўныя алмазныя запанкі, якія самі засцёгваліся, але расшпільваліся толькі па загадзе. Асаблівую вядомасць яму прынеслі і цудоўныя феерверкі, якія ён рабіў напярэдадні Дня сярэдзіны лета на вечарыне ў Старога Тука. Пры гэтым, аднак, варта згадаць і той факт, што менавіта Гандальф у 2758-59 гг. Т. Э. (1168-70 гг. Па Летавызначэнню Шыра) прыйшоў на дапамогу хобітам Шыра падчас Доўгай Зімы і страшнага голаду, які прыйшоў за ёю.

Гандальф быў адным з арганізатараў паходу атрада гномаў на чале з Торын Дубошчытам, да якога па яго патрабаванні далучыўся Більба Торбінс да гары Эрэбор, які апісаны ў аповесці «Хобіт». Ён прымаў удзел у пачатку паходу і змагаўся ў Бітве Пяці Воінстваў супраць гоблінаў і варгаў. Незадоўга да гэтага, па заданні Сарумана ён таемна пракраўся ў замак Дол-Гулдур, дзе пабачыў палоннага караля гномаў Траіна, які паміраў. Пазнаўшы ў «Некраманце», уладальніку замка, Саўрана, які адраджаецца, ён на Белым Савеце настаяў на неадкладным наступе, і прыняў удзел у выгнанні Саўрана з Дол-Гулдура.

У чароўным пярсцёнку, які знайшоў Більба, Гандальф западозрыў Пярсцёнак Усеўладдзя. Ён прымусіў Більба расстацца з Пярсцёнкам і перадаць яго на захаванне пляменніку Фрода. Знайшоўшы на Пярсцёнку характэрныя пісьмёны на Чорным Прыслоўі і зверыўшыся з апісаннямі ў архівах Гондара, Гандальф пераканаў Фрода аднесці Пярсцёнак у Раздол, абіцель эльфаў. Сам жа ён адправіўся на сустрэчу з Саруманам. На сустрэчы паміж магамі ўспыхнуў канфлікт: Саруман сам хацеў завалодаць Пярсцёнкам і выкарыстоўваць яго для дасягнення ўлады. Ён таксама ўгаворваў Гандальфа пайсці на мір з Саўранам. Калі абураны Гандальф адмовіўся выдаць Саруману месцазнаходжанне Пярсцёнка, Саруман затачыў яго на вяршыні вежы Артханка. Адтуль Гандальфа выратаваў Гваіхір — правадыр гіганцкіх арлоў Манвэ, дасланы яго сябрам, трэцім істары, Радагастам Карым.

Прыбыўшы на савет у Раздол, Гандальф распавёў аб здрадзе Сарумана і пагадзіўся ўзначаліць Брацтва Пярсцёнка, атрад, які павінен аднесці Пярсцёнак да жэрла вулкана Арадруін і знішчыць яго. Гандальф правёў сваіх спадарожнікаў праз падзямелля Морыі, дзе атрад сутыкнуўся з адным дэманаў Мелькара, які выжыў, — балрагам. У баі з ім чараўнік зваліўся з Марыйскага моста ў бездань, і спадарожнікі працягнулі шлях без яго, вырашыўшы, што Гандальф загінуў. Ён і загінуў, перамогшы Балрага цаной найцяжэйшых ран і апёкаў. Аднак Эру Ілуватар вырашыў вярнуць яго назад, паколькі сваю задачу маг выканаць не паспеў.

Гандальфу было дадзена права заняць месца падшага Сарумана на чале ордэна, і з гэтага часу называцца Гандальфом Белым. Ён далучыўся да вызваленчай барацьбе народа Рохана супраць оркаў Сарумана і прывёў падмацаванне ў ключавы момант у Бітве за Хэльмаву Падзь. Пасля чаго, сустрэўшыся з Саруманам у Ізенгардзе, выгнаў яго з ордэна Істары і пераламіў яго посах.

Адправіўшыся ў Гондар, у крэпасць Мінас-Цірыт, Гандальф дапамог арганізаваць абарону горада намесніку Дэнатару II. Пасля падзення і самагубства Дэнатара II Гандальф фактычна ўзначаліў абарону горада. Прыход падмацавання з Рохана і войска прывідаў-клятвапераступнікаў, прыведзенага Арагорнам, спадчыннікам Ісільдура, а таксама гібель правадыра варожага войска — Караля-Чарадзея дазволілі выйграць бітву ля сцен горада. Аднак, разумеючы, што галоўнае — гэта знішчэнне Пярсцёнка, Гандальф разам з Арагорнам рушыў да Брамы Мордара для адцягнення ўвагі Цёмнага Уладара на сябе. Пасля таго, як Фрода і Сэм з міжвольнай дапамогай Голума знішчылі Пярсцёнак, а Саўран знік, удзельнічаў у каранацыі Арагорна як караля Арнара і Гондара.

Такім чынам, місія, з якой ордэн Істары быў пасланы ў Серадзем'е, была выканана да канца менавіта намаганнямі Гандальфа. 29 верасня 3021 года Т. Э. ён разам з Більба, Фрода, Галадрыеллю і Элрандам узышоў у Шэрай Гавані на борт карабля Кірдана Карабела і вярнуўся ў Валінор.

• Іэн Мак-Келен

Свет Серадзем’я
Персанажы «Хобіта» і «Валадара пярсцёнкаў»	Арагорн Арвен Бард Лучнік Більба Борамір Галадрыель Гімлі Голум Грыма Чарвявуст Гандальф Даін Дрэвабарод Дэнетар II Кірдан Карабел Кароль-чарадзей Легалас Мэры Піпін Радагаст Саруман (Голас Сарумана) Саўран Смаўг Сэм Тэадэн Тэадрэд Том Бамбадзіл Торын Трандуіл Фарамір Фрода Шэлаб Элранд Эавін Эамер «Брацтва пярсцёнка»
Персанажы «Сільмарыліяна»	Амандзіл Анарыён Анград Арэдэль Арыэн Аэгнар Белег Берэн Гіл-Гэлад Глаурунг Гларфіндэл Гатмаг Даэран Дзіёр Ідрыль Індзіс Ісільдур Кархарот Келебрымбар Куруфін Луціень Маглар Маэглін Маэдрас Меліян Мелькар Мірыель Нэсса Ольвэ Орамэ Орафер Руміл з Тырыёна Тыліён Цінгал Тулкас Туор Турган Турын Турамбар Ульма Унголіянт Феанар Фінвэ Фінган Фінголфін Фіндуілас Фінрад Хуан Эарендзіл Элрас Эльвінг Эру Ілуватар
Геаграфія	Арда Азанулбізар Азёрны горад Аман Ангбанд Ангмар Андуін Арнор Артэдайн Барад-дур Белерыянд Бэкланд Гандалін Гондар Дол-Гулдур Дарыят Дэйл Жалезныя Пагоркі Ізенгард Кардалан Куівіэнен Лебенін Ліндон Цемналессе Лорыен Менеграт Мінас-Моргул Мінас-Цірыт Мордар Морыя Нан Эльмат Нуменор Арадруін Артханк Асгіліят Прыгорра Раздол Рохан Рудаўр Сірыён Стары лес Тангарадрым Тол-Сірыён Тол-Эрэсеа Туманныя горы Утумно Фангорн Харад Шыр Эльдамар Эрэбор Эрэд Энгрын
Бітвы	Пешая бітва за Белерыянд Дагор-нуін-Гіліят Дагор Агларэб Дагор Браголах Нірнаэт Арноэдзіяд Вялікая вайна Вайна Гнева Бітва пры Баюотэры Аблога Барад-Дура Бітва пры Дагорладзе Бітва пры Доле Бітва на Зялёных Палях Падзенне Ізенгарда Бітва пры Асгіліяце Бітва пры Мараноне Бітва ў Морыі Бітва пры Пеларгіры Бітва на Пеленорскіх палях Бітва пры Форнасце Бітва пры Хельмавай Падзі Бітва Пяці Воінстваў
Артэфакты	Альфірын Аркенстон Ацэлас Белае дрэва Гламдрынг Джала Лембас Мітрыл Нарсіль Оркрыст Паланціры Пярсцёнкі Улады Пярсцёнак Усеўладдзя Сільмарылы
Расы і народы	Айнур Валар Маяр Балрагі Варгі Гномы Драконы Людзі Эдайн Істэрлінгі Нуменорцы Рахірым Оркі Урук-хаі Тролі Хобіты Эльфы Эльдар Авары Энты
Эпохі	Першая Другая Трэцяя Чацвёртая