Патрыя́рх (ад грэч. πατριάρχης, «пачынальнік роду») — найвышэйшы епіскапскі тытул у праваслаўнай царкве, кіраўнік памеснай праваслаўнай царквы. Таксама тытул старшага епіскапа ў некаторых іншых цэрквах.

У Старажытнай Іўдзеі патрыярхам называлі старшыню сінедрыёна — найвышэйшага калегіяльнага органа ўлады.

У хрысціянскай царкве з IV ст. патрыярх — кіруючы епіскап некаторых гарадоў і зямель (александрыйскі, іерусалімскі, канстанцінопальскі, антыяхійскі, рымскі).

З канца VI ст. канстанцінопальскі патрыярх атрымаў тытул Усяленскага з правам склікаць Усяленскія саборы і прызначаць мітрапалітаў.

Папа Рымскі разглядаўся тады як патрыярх заходняй часткі Візантыі. Аднак рымская царква пасля свайго аддзялення не пагадзілася з гэтым і з XIII ст. увяла тытул патрыярха для епіскапаў асобных старажытных епархій у падпарадкаванні папы.

Тытул патрыярха існуе таксама ў армяна-грыгарыянскай, копцкай у Егіпце, эфіопскай і іншых старажытных усходніх цэрквах.

Праваслаўная царква на Беларусі з пачатку свайго існавання і да 1596 г. знаходзілася пад амафорам (апекай) канстанцінопальскага патрыярха. Са згоды апошняга ставіліся мітрапаліты Кіеўскай мітраполіі, да якой першапачаткова адносіліся і беларускія праваслаўныя епархіі. У 1596 г. канстанцінопальскі патрыярх накіраваў свайго экзарха Нікіфара на праваслаўны сабор у Берасці, які выступіў супраць Берасцейскай уніі 1596 года.

У 1620—86 гг. адноўленая праваслаўная царкоўная арганізацыя Беларусі зноў знаходзілася пад апекай канстанцінопальскага патрыярха, у 1686—1700 гг. і з 1917 г. — патрыярха маскоўскага і ўсяе Русі.

Першы маскоўскі патрыярх быў пастаўлены ў 1589 г. (у 1700—1917 патрыярха не было). Ён кіруе царквой сумесна са Свяшчэнным сінодам і Архірэйскім саборам, выбіраецца пажыццёва на Памесным саборы (сходзе прадстаўнікоў духавенства і вернікаў царквы). За час існавання Маскоўскага патрыярхата было 16 патрыярхаў: Іоў (1589—1605); Ігнацій (1605—06); Гермаген (1606—12); Філарэт (1619—33); Іаасаф І (1634—40); Іосіф (1642—52); Нікан (1652—67), пры якім патрыяршаства дасягнула найбольшай палітычнай магутнасці; Іаасаф II (1667—72); Піцірым (1672—73); Іаакім (1674—90); Адрыян (1690—1700); Ціхан (1917—25); Сергій (1925—27 — намеснік, у 1927—43 — месцаахоўнік, 1943—44 — патрыярх); Аляксій (1945—70); Пімен (1970—90); Аляксій II (з 1990), які ў 1991, 1995 і 1998 наведваў Беларусь.

У наш час патрыярхі ўзначальваюць таксама Канстанцінопальскую, Александрыйскую, Антыяхійскую, Іерусалімскую, Грузінскую (каталікос-патрыярх), Сербскую, Балгарскую, Румынскую памесныя праваслаўныя цэрквы.

• Патрыярх // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — С. 183. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12).
• Патриарх // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Под Патриаршим омофором. — М., 1989.

Праваслаўны клір
Святары	Епіскапы Вікарый Епіскап (Архірэй) Архіепіскап Экзарх Мітрапаліт Патрыярх Святары Іераманах Ігумен Архімандрыт Іерэй Прэсвітар Протаіерэй Протапрэсвітар Дыяканы Дыякан Іерадыякан Протадыякан Архідыякан
Царкоўныя служкі	Алтарнік Іпадыякан Псаломшчык Дзяк Еклісіярх

Каталіцкая іерархія
Епіскапат	Папа (Папа на спачыне) Камерленга Кардынал-вікарый Кардынал Кардынал-дыякан Кардынал-святар Кардынал-біскуп Кардынал-протадыякан Патрыярх Вярхоўны архібіскуп Прымас Мітрапаліт Архібіскуп Біскуп Каад’ютар Аўксіліярый Біскуп-эмерыт (Архібіскуп-эмерыт) Тытулярны біскуп (Тытулярны архібіскуп)
Прэсвітары	Мансеньёр Пратанатарый Ганаровы прэлат Капелан Яго Святасці Генеральны вікарый Епіскапальны вікарый Канонік Пробашч Архіпрэсвітар Дэкан (ці Акруговы вікарый) Пастар Прыхадскі адміністратар Прыхадскі вікарый Кюрэ Памочнік пастара Капелан
Дыяканы	Дыякан Пастаянны дыякан
Служкі падчас літургіі	Акаліт Чытальнік Цырыманіярый Міністрант Турыферарый Круцыферарый
Для вызначаных задач	Прэфект Папскі легат Апостальскі нунцый Ваенны ардынарый Апостальскі адміністратар Епархіяльны адміністратар Апостальскі вікарый Апостальскі прэфект Пенітэнцыярый Архідыякан Прыміцэрый Рэктар
Ва ўсходнекаталіцкіх цэрквах	Экзарх Архімандрыт
У каталіцкіх ордэнах	Генеральны настаяцель Правінцыял Абат-прадстаяцель Абат Мітрафорны абат Рэгулярны абат Навіцый
Скасаваныя	Каралеўскі кардынал Князь-біскуп Акруговы біскуп Антыбіскуп Прэлат Ф’якета Абат камендаторый Субдыякан Экзарцыст Астыярый