Мемарыял
Яма
53°54′35,36″ пн. ш. 27°32′33,81″ у. д.HGЯO
Краіна	Беларусь
Горад	Мінск
Скульптар	Эльза Полак[d] і Аляксандр Міхайлавіч Фінскі
Архітэктар	Леанід Мендэлевіч Левін
Дата пабудовы	2000 год
Статус	Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 713Д000035шыфр 713Д000035
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Мемарыял «Яма» — мемарыял ахвярам гітлераўскага генацыду (Халакосту) на месцы масавага знішчэння вязняў Мінскага гета падчас Другой сусветнай вайны ў горадзе Мінску.

Мемарыял размешчаны на рагу вуліц Мельнікайтэ і Заслаўскай.

Мемарыял «Яма» ўяўляе сабой сапраўды даволі глыбокую яму, выкладзеную плітамі. На дне ямы ўстаноўлены абеліск з чорнага граніту. Да яго вядуць 17 прыступак. На абеліску на рускай і ідышы напісана: «… Светлая памяць на светлыя часы пяці тысячам яўрэяў, якія загінулі ад рук заклятых ворагаў чалавецтва — нямецка-фашысцкіх катаў. 2.03.1942 г…». Перад абеліскам — круглая пляцоўка, выкладзеная чорнай пліткай.

Побач з лесвіцай (уздоўж яе), якая вядзе да цэнтра мемарыяла, размешчана бронзавая скульптурная кампазіцыя «Апошні шлях», якая ўяўляе сабой групу асуджаных на смерць пакутнікаў, што спускаліся на дно ямы. Яе аўтарства належыць беларускаму архітэктару, старшыні яўрэйскіх суполак Беларусі Леаніду Левіну, беларускаму скульптару Аляксандру Фінскаму і скульптару з Ізраілю Эльзе Полак^[d]. Акрамя іх, у працы бралі ўдзел супрацоўнікі архітэктурнай майстэрні Леаніда Левіна — архітэктары І. Дзятлаў, А. Капылоў, Г. Левіна і М. Самасюк, а таксама інжынер В. Сусько^[1].

Тут жа закладзена алея Праведнікаў народаў свету, і з часам тут будуць высаджаны шматлікія дрэвы са спецыяльнымі дошчачкамі з імёнамі тых людзей, якія ратавалі яўрэяў, рызыкуючы ўласнымі жыццямі, падчас нямецкай акупацыі ў Другую сусветную.

На гэтым месцы 2 сакавіка 1942 года фашыстамі было расстраляна каля 5 тысяч вязняў Мінскага гета. Гранітны абеліск у памяць страшнай трагедыі мінскага і сусветнага яўрэйства быў усталяваны яшчэ ў 1947 годзе. На ім змешчаны надпісы на ідышы і рускай мове. Тэкст надпісу на ідышы напісаны паэтам Хаімам Мальцінскім:

אַ ליכטיקער אָנדענק אפ אייביקע יאָרנ די פינפ טויזנט יידנ-קדוישימ וואָס זײַנענ דערמאָרדעט געוואָרנ דורכ די הענט פון די בלוטיקסטע סאָנימ פון דער מענשהײַט — די פאַשיסטיש־דײַטשישע מערדער־טאַליאָנימ

Тэкст надпісу на рускай мове:

Светлая память на вечные времена пяти тысячам евреев, погибших от рук лютых врагов человечества — фашистско-немецких злодеев 2 марта 1942 года

Гэта быў першы помнік ахвярам Халакоста ў СССР, на якім было дазволена зрабіць надпіс на ідышы. Але затым Мальцінскага (у 1949 г.) і каменячоса Мордуха Спрышэна (у 1952 г.) арыштавалі і саслалі ў лагеры Гулага па абвінавачванні ў «касмапалітызме — праяве яўрэйскага буржуазнага нацыяналізму», у тым ліку за тое, што асмеліліся напісаць на помніку не прадпісаную фразу пра «мірных савецкіх грамадзян», а прама пра яўрэяў^[2][3].

Ужо ў наш час (1990-я) было прынята рашэнне аб увекавечанні трагедыі ў больш маштабным мемарыяле, што і было ажыццёўлена ў 2000 годзе, хоць у цэлым работы па ўладкаванні мемарыяла працягваліся 8 гадоў. Пры іх выкананні не ўжывалася тэхніка, таксама было вырашана не праводзіць раскопак. Паводле першага варыянта праекта скульптурная група павінна ўтрымліваць больш канкрэтыкі, хоць і даволі абстрактнай (у прыватнасці, павінны былі быць фігуры скрыпача або цяжарнай жанчыны, якія былі б зборна-абагульненымі вобразамі). Аднак, у рэшце рэшт канчатковы праект аказаўся больш эстэтычна выразным, аднак пазбаўленым адкрыта нацыянальнага каларыту.

Кожны год 2 сакавіка на тэрыторыі Мемарыяла адбываюцца жалобныя памінальныя мітынгі. Саюз беларускіх яўрэйскіх арганізацый і суполак выступае ініцыятарам правядзення Дзён памяці Халакоста, ў Мінску праходзяць міжнародныя «круглыя сталы», прысвечаныя вывучэнню трагедыі яўрэйства Беларусі.

Мемарыял некалькі разоў падвяргаўся вандалізму^[4].

Мемарыял «Яма»	Чорны абеліск		Алея Праведнікаў свету

Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 713Д000035

• Помнік Яма Архівавана 23 студзеня 2013. на www.minsk-old-new.com Архівавана 2 лютага 2013. (руск.)
• Яма (мемарыял) на сайце «Архіварта»

Яўрэйская абшчына Беларусі пасля Халакоста
Арганізацыі	Саюз беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб’яднанняў і абшчын Рэспубліканскі фонд «Халакост» Іудзейскае рэлігійнае аб’яднанне Музей гісторыі і культуры яўрэяў Беларусі Школа № 132
Асобы	Якаў Басін Юрый Дорн Эмануіл Іофэ Леанід Левін
Дадаткова	Вялікая харальная сінагога ў Гродна Мемарыял «Яма» Антысемітызм у Беларусі

Славутасці Мінска
Раёны і кварталы	Верхні Горад Замчышча Новы Горад Траецкае прадмесце Ракаўскае прадмесце
Вуліцы і плошчы	вул. Валадарскага вул. Інтэрнацыянальная вул. Камсамольская вул. Янкі Купалы вул. Карла Маркса вул. Рэвалюцыйная вул. Няміга пл. Кастрычніцкая пл. Незалежнасці пл. Перамогі пл. Прывакзальная пл. Свабоды пр-т Незалежнасці пр-т Пераможцаў
Сядзібы	Сядзіба Белая дача Дом Ваньковічаў Сядзіба Ваньковічаў Сядзіба Прушынскіх/Любанскіх Сядзіба Пшаздзецкіх (паўднёвы флігель)
Дамы	Вароты Мінска Дом Абрампольскага Дом Воліна Дом Кастравіцкай Дом Козінай Дом Ліўшыца Дом Маліна Дом масонаў Дом Мінскага земляробчага таварыства Дом з мязузай Дом пад шпілем Дом Пераца Дом Полякаў Дом Рапапорта Дом Свянціцкага Дом Уніхоўскага Дом Шахдана Дом Эцінген Дом Яніцкага
Грамадскія будынкі і збудаванні	Аэрапорт Мінск-1 Будынак Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання Вайсковы шпіталь Гандлёвыя рады Гасцініца Суціна Гасціны двор Дзіцячая чыгунка Дзяржаўны ўніверсальны магазін Дом афіцэраў Дом губернатара Дом урада Дэпо Мінскага добраахвотнага пажарнага таварыства Інстытут фізкультуры Кінатэатр «Перамога» Мінск-Арэна Метрапалітэн Нацыянальная бібліятэка Палац культуры прафсаюзаў Палац Рэспублікі Палац спорту Паштамт Пішчалаўскі замак Прысутныя месцы Ратуша Стадыён «Дынама» Стары будынак Нацыянальнай бібліятэкі Фабрыка-кухня Цырк Чыгуначная бальніца Чыгуначны вакзал Юбілейны дом
Індустрыяльная спадчына	Будынак абутковай фабрыкі Цытвера Піваварны завод «Аліварыя» Воданапорная вежа Дом друку
Помнікі і мемарыялы	Курапаты Востраў слёз Дзяўчынка з парасонам Дзяўчынка з савой «Анёл, які плача» Манумент Перамогі Помнік У. І. Леніну Помнік Адаму Міцкевічу «Яма» Нулявы кіламетр «Звон Нагасакі» Мінск — горад-герой
Храмы	Дзейныя Сабор Сашэсця Святога Духа (Касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі) Касцёл Найсвяцейшага Імя Найсвяцейшай Дзевы Марыі Сабор Святых апосталаў Пятра і Паўла Касцёл Святых Сымона і Алены Касцёл Святой Тройцы Царква Святой Марыі Магдаліны Царква Аляксандра Неўскага Касцёл Узвіжання Святога Крыжа Не дзейныя Касцёл Святога Язэпа Царква Святога Духа Архірэйскае падвор’е Кітаеўская сінагога Сінагога Зальцмана Харальная сінагога Свята-Духаўскі манастыр базыльянак Троіцкі манастыр базыльянак Мужчынскі базыльянскі манастыр
Сады і паркі	Аляксандраўскі сквер Батанічны сад Водна-зялёны дыяметр Мінска Заапарк Лошыцкі сядзібна-паркавы комплекс Парк Перамогі Парк імя Янкі Купалы Сэндайскі сквер Цэнтральны дзіцячы парк імя Максіма Горкага
Некропалі	Брацкія вайсковыя могілкі Вайсковыя могілкі Залатагорскія могілкі Кальварыйскія могілкі Старажоўскія могілкі Усходнія могілкі