Помнік сакральнай архітэктуры
Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў
Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага
Краіна	Беларусь
Места	Менск
Каардынаты	53°54′12.8″ пн. ш. 27°33′32.6″ у. д. / 53.903556° пн. ш. 27.559056° у. д. / 53.903556; 27.559056Каардынаты: 53°54′12.8″ пн. ш. 27°33′32.6″ у. д. / 53.903556° пн. ш. 27.559056° у. д. / 53.903556; 27.559056
Канфэсія	каталіцтва
Архітэктурны стыль	барокавая архітэктура[d]
Дата заснаваньня	XVII стагодзьдзе
Дата скасаваньня	1950
Статус	Ахоўная зона
Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў на мапе Беларусі Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў
Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў на Вікісховішчы

Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў — помнік архітэктуры XVII стагодзьдзя ў Менску. Знаходзіўся на паўднёва-ўсходнім баку Высокага Рынку, на Дамініканскай вуліцы. Твор архітэктуры барока.

Комплекс Менскага дамініканскага кляштару займаў пляц плошчай каля 2 га, абмежаваны вуліцамі Дамініканскай, Валоцкай і Юраўскай^[a][1]. Утвараў архітэктурны ансамбль, які меў выразную прасторава-разгорнутую кампазыцыю: першы плян стварала высокая ўваходная брама, на другім — ішоў беспасярэдне галоўны фасад касьцёла, а ў якасьці своеасаблівага фону выступалі муры кляштарнага корпусу. У 1950 року савецкія ўлады ўшчэнт зруйнавалі кляштарныя будынкі. Да нашага часу захаваліся падмуркі і скляпеньні, што патрабуюць дэталёвага археалягічнага дасьледаваньня^[2].

У 1605 року ўдава ваяводы вэндэнскага Крыштапа Слушкі Соф’я (з Завішаў) фундавала ў Менску драўляны касьцёл, які ў 1605 року перайшоў да манахаў-дамініканаў^[3][4]. Паводле сьведчаньня Ўладзіслава Сыракомлі, першы менскі каталіцкі кляштар падтрымала шляхта, якая вярталася празь места з выправы на Маскву. Яна зладзіла збор у фонд кляштару, што атрымаў назву «капытковага»^[5]. Гэта была плата за правядзеньне кожнага каня празь мескую заставу. Пазьней у інтэр’еры дамініканскага касьцёла зьмясьцілі восем гербаў ініцыятараў гэтага збору. Неўзабаве аднак здарыўся пажар, па якім у 1615 року ваявода менскі Пётар Тышкевіч падараваў манахам пляц да пабудовы мураваных будынкаў касьцёла і кляштару. На 1623 рок касьцёл упамінаецца як «нядаўна закладзены»^[b]. Мяркуецца, што яго збудавалі ў 1620—1640^[6] роках і асьвяцілі ў гонар Сьвятога Тамаша Аквінскага, найбольш славутага прадстаўніка дамініканскага ордэна, філёзафа і прапаведніка.

Дамініканскі касьцёл і кляштар знаходзіліся непадалёку ад паўднёвай лініі мескіх умацаваньняў — землянога вала з ровам і бастыёнамі. У другой палове XVII ст. кляштарны комплекс быў адным з абарончых фарпостаў места. У маскоўскіх дакумэнтах часоў вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) паведамляецца, што з касьцёла можна было весьці «полковой и подошвенный и мушкетный бой»^[c]. Падарожнікі, якія праязджалі празь Менск, адзначалі пышнасьць і багацьце дамініканскага касьцёла, а стольнік Пятра I П. Талстой, які спыняўся тут у 1697 року, захапляўся ягоным арганам. Вядома, што ў 1692—1696 роках арганістам у касьцёле служыў К. Мурашкевіч, а з 1698 — К. Ластоўскі^[3][7]. Сёньня дакладна не вядома, колькі законьнікаў-дамініканаў было ў Менску ў першай палове XVII ст. Захаваліся толькі дакладныя зьвесткі пра канец XVIII ст. — на 1796 рок у кляштары знаходзіліся чатыры законьнікі^[8].

У 1703 року завяршылася будаваньне новага кляштарнага комплексу, а ў 1709 року распачалася «рэстаўрацыя касьцёла, асабліва другой паловы нэфу, якую належала выраўняць разам з капліцамі астатняй часткі касьцёла». У XVIII ст. адбылася яшчэ адна рэканструкцыя касьцёла, дзеля чаго ігумен праваслаўнага манастыра Сьвятых Пятра і Паўла М. Данілеўскі аддаў дамініканам у арэнду цагельню ва ўрочышчы Мядзьведжыне. У 1781 року менскі бургамістар і старшыня цэху муляроў М. Макарэвіч склаў кантракт з пробашчам Б. Рыбчынскім на будаўнічыя працы^[3]. У выніку рэканструкцыяў XVIII ст. кляштарны комплекс атрымаў незвычайную «ансамблевую» кампазыцыю — стварэньне двух плянаў-кулісаў, разгорнутых у прасторы^[9].

Па другім падзеле Рэчы Паспалітай (1793 рок), калі Менск апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, касьцёл і кляштар працягвалі дзеяць. З утварэненем Менскай дыяцэзіі ў 1798 року частку корпусу дамініканскага кляштару перадалі пад рэзыдэнцыю біскупа.

Па здушэньні вызвольнага паўстаньня 1830—1831 рокаў 19 ліпеня 1832 року расейскія ўлады ліквідавалі кляштар, касьцёл пачаў дзеяць як парафіяльны пад тытулам Найсьвяцейшай Тройцы^[3]. У 1840-я рокі кляштарныя будынкі перабудавалі пад каталіцкую сэмінарыю^[10], але па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня 1863—1864 рокаў з 1869 року расейскія ўлады гвалтоўна зачынілі касьцёл і перабудавалі комплекс пад вайсковыя кашары. Дзесьці на працягу XIX ст. касьцёл страціў свае бакавыя вежы^[11]. У 1880-я рокі зьявіўся праект прыстасаваньня былой дамініканскай сьвятыні пад мескі тэатар, аднак яго не ажыцьцявілі^[2]. У пачатку XX ст. касьцёл выкарыстоўваўся менскім пажарным дэпо^[12]. Каля 1907 року верх франтона касьцёла разабралі, а на ягоным месцы зьявілася драўляная назіральная пажарная вышка.

5 ліпеня 1926 року ўлады Беларускай ССР узялі комплекс касьцёла і кляштару дамініканаў пад ахову дзяржавы^[13]. У часе заняцьця Менску савецкімі войскамі ў 1944 року кляштарны комплекс атрымаў пашкоджаньні. У 1945 року Нямеччына выплаціла СССР кантрыбуцыю на аднаўленьне помніка архітэктуры^[14], а ў канцы 1940-х рокаў праводзіліся працы першаснай кансэрвацыі касьцёла^[2]. Аднак у 1950 року савецкае кіраўніцтва канчаткова зацьвердзіла новы генэральны плян Цэнтральнай плошчы, паводле якога пасярод яе ўзводзіўся манумэнт Сталіну, а на месцы колішняга кляштару разьбіваўся сквэр^[14].

Пад покрывам ночы, у 1950 року савецкія ўлады ўзарвалі выдатны помнік архітэктуры. Ягоныя камені выкарысталі для падмуркаў новых будынкаў Менску^[14]. У 1985 року на Кастрычніцкай плошчы пачалі будаваць Палац Рэспублікі паводле праекту аўтарскага калектыву пад кіраўніцтвам Міхаіла Пірагова, ураджэнца Краснаярскага краю Расеі, які пераехаў у Беларусь у 1975 року^[15]. У 1986 року археолягі адкапалі падмуркі дамініканскага касьцёла Сьвятога Тамаша Аквінскага. Ягоныя сьцены месцамі дасягалі 3-мэтровай таўшчыні, на фасадах выявілі байніцы ніжняга бою, прыстасаваныя для страляніны з мушкетаў. Зянон Пазьняк, які браў удзел у раскопках, у адным з артыкулаў прыгадваў, што калі археолягі дабраліся да пласта XVII ст., то выявілі некалькі дзясяткаў шкілетаў з праламанымі альбо прастрэленымі чарапамі^[14].

Вонкавыя выявы
	Раскопкі падмуркаў касьцёла ў 2-й пал. 1980-х рокаў.

У 2000-я рокі зьявіўся праект аднаўленьня касьцёла Сьвятога Тамаша Аквінскага на захаваных да нашага часу падмурках. Спэцыялісты архітэктурнай сэкцыі Беларускага дабраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры Андрэй Ларры і Антон Вантух на падставе навукова-дасьледчых матэрыялаў распрацавалі эскізную прапанову аднаўленьня помніка. У 2011 року Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры падрыхтавала зварот да ўладаў Менску з навуковым абгрунтаваньнем гэтай прапановы^[16].

Элемэнтам-дамінантай кляштарнага комплексу зьяўляўся касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага, які займаў кутняе становішча ў ягонай плянавальнай структуры.

Вонкавыя выявы
	Эскізная прапанова аднаўленьня касьцёла Сьвятога Тамаша Аквінскага.

Касьцёл — помнік архітэктуры стылю барока, збудаваны паводле канону 3-нэфавай 6-слуповай бязьвежавай базылікі з 2 капліцамі ў паўднёва-заходніх частках бакавых нэфаў^[10]. Высокі карабель будынка на галоўным фасадзе завяршаў шмат’ярусны фігурны шчыт, моцна падзелены карнізнымі пасамі, руставанымі пілястрамі, плястычнымі ліштвамі лучковых і аркавых аконных праёмаў, бакавымі валютамі, дэкаратыўнымі вазамі і інш. Маляўнічасьць фасаду значна ўзбагачвалі купальныя 8-гранныя ратонды-капліцы над бакавымі нізкімі нэфамі. З паўночна-заходняга фасаду да апсыды далучалася прастакутная ў пляне закрысьція^[12].

Цэнтральны нэф перакрыўся цыліндрычнымі скляпеньнямі, бакавыя — крыжовымі^[10]. Інтэр’ер упрыгожвалі фрэскавая размалёўка і барокава-ракайльныя стукавыя алтары — галоўны і 12 кулісных каля 6 міжнэфавых слупоў^[17]. Вялікі алтар з абразом Сьвятога Тамаша быў на «сьцяне ў оптыцы маляваны», налева ад яго знаходзіліся алтары Панны Марыі Ружанцовай, Сьвятога Тадэвуша, Сьвятой Барбары, Сьвятога Вінцэнта, Сьвятой Кацярыны і Сьвятога Міхала; направа — алтары Ўкрыжаваньня, Сьвятога Дамініка, Беззаганнага Зачацьця Панны Марыі, Сьвятога Яцка і Сьвятога Яна Непамука. Яшчэ 2 алтары былі ў капліцах; у левай, фундацыі Глябовічаў, — пад тытулам Сьвятой Марыі Магдалены, у правай, расьпісанай фрэскамі Мукі Пана, фундацыі Завішаў, — пад тытулам Маці Божай Балеснай. Таксама на гзымсах мелася 8 ляпных гербаў фундатараў і апекуноў кляштару^[12].

На хорах над нартэксам стаяў найбольшы і напрыгажэйшы ў Менску арган — на 24 галасы. У 1830-х роках паслухаць арган у дамініканскі касьцёл прыходзіў будучы кампазытар Станіслаў Манюшка, які жыў у будынку насупраць^[14].

На адлегласьці перад галоўным фасадам касьцёла стаяла незвычайная ўваходная брама, якая складалася зь дзьвюх сымэтрычных 3-ярусных вежаў-званіцаў з арыгінальным завяршэньнем у выглядзе чатырох дыяганальна разьмешчаных магутных валютаў, увенчаных барокавымі сыгнатуркамі. Вежы злучаў уваходны портык, вырашаны накшталт трыюмфальнай аркі^[18].

Кляштарны корпус — прастакутны ў пляне выцягнуты 2-павярховы будынак калідорнага пляну з высокім вальмавым дахам — далучаўся пад простым кутом да прэзьбітэрыюма і канца бакавога нэфа касьцёла і зьліваўся зь ім у адзіны манумэнтальны і строгі масіў. Цэнтральная частка фасаду вылучалася рызалітам^[2]. Памяшканьні кляштару перакрываліся крыжовымі скляпеньнямі^[10].

Апроч мураванага кляштарнага корпусу, існавалі драўляныя гаспадарчыя пабудовы: 1-павярховы дом з калідорам, падзелены на кухню зь пякарняй і жытло для прыслугі (1825); пуня са стайняй на 4 кані і хлеў (1833 рок); амбар, зьвязаны зь лядоўняй (1823 рок); студня з павецьцю на чатырох слупах (1833 рок)^[19]. У паўночна-заходняй частцы пляцу знаходзіўся сад.

Кляштарныя пабудовы разам з садам займалі пляц 9949,5 м², апроч таго існавалі ўладаньні ў іншых частках Менску, якія агулам складалі 5445 м² і здаваліся ў арэнду месьцічам^[20].

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: «Ураджай», 2001. — 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X.
• Габрусь Т. Святыні ордэна прапаведнікаў // Наша Вера. № 3 (25), 2003 г.
• Каталіцкія святыні. Мінска-Магілёўская архідыяцэзія. Частка I / Тэкст і фота А. Яроменкі. — Менск: «Про Хрысто», 2003. — 256 с.: іл. ISBN 985-6628-37-7.
• Кулагін А. Каталіцкія храмы Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. Кулагін; фатограф А. Дыбоўскі. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2008. — 488 с.: іл. ISBN 978-985-11-0395-5.
• Кулагін А. Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. Кулагін; маст. І. Бокі. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 216 с.: іл. ISBN 985-11-0199-0.
• Пазняк З. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў. — Менск: Нар. асвета, 1985. — 111 с.: іл.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. — 576 с.: іл. ISBN 985-6302-33-1.
• Шыбека З., Шыбека С. Мінск: Старонкі жыцця дарэв. горада / Пер. з рускай мовы М. Віжа; Прадмова С. Станюты. — Менск: Полымя, 1994. — 341 с. [1] асобн. арк. карт.: іл. ISBN 5-345-00613-X.
• Денисов В. Н. Площадь Свободы в Минске. — Мн.: Полымя, 1985. — 80 с.
• Слюнькова И. Н. Монастыри восточной и западной традиций: Наследие архитектуры Беларуси / Рос. акад. архитектуры и строит. наук. — М.: Прогресс-Традиция, 2002. — 600 с.: ил. ISBN 5-89826-093-5.

• Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў у Менску. Catholic.by. Праверана 3 сакавіка 2011 г.
• Дамініканы. Пэрспэктыва аднаўленьня. Беларускае дабраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры. Праверана 3 сакавіка 2011 г.
• Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў , Radzima.org
• Дамініканскі кляштарны комплекс (колішні) (рас.). Менск стары і новы. Праверана 3 сакавіка 2011 г.

п а р Зьнішчаныя славутасьці Менску Помнікі сакральнай архітэктуры Архірэйскае падвор’е Езуіцкі калегіюм Касьцёл Найсьвяцейшай Тройцы і Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар францішканаў Касьцёл Сьвятога Войцеха і кляштар бэнэдыктынак Касьцёл Сьвятога Міхала Арханёла і кляштар бэнэдыктынаў Касьцёл Сьвятога Тамаша Аквінскага і кляштар дамініканаў Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар баніфратаў Касьцёл Сьвятой Вэранікі і кляштар рохітаў Касьцёл Сьвятой Марыі Магдалены і кляштар кармэлітаў Кляштар марыявітак Лютэранская кірха Лютэранская кірха Сьвятога Мікалая Мячэт Халодная сынагога Харальная сынагога Помнікі грамадзянскай архітэктуры Віленскі вакзал Вуліца Няміга Замак Малы гасьціны двор Палац Радзівілаў (першы тэатар) Палац Сапегаў Палац Чапскага Першая электрастанцыя Таварыства ўзаемнага крэдыту Цёмныя Крамы