อุทยานแห่งชาติน้ำตกทรายขาว^[1] ตั้งอยู่ในพื้นที่จังหวัดปัตตานี จังหวัดยะลา และจังหวัดสงขลา

มีเนื้อที่ 68,750 ไร่ หรือ 110 ตารางกิโลเมตร

น้ำตกทรายขาวเดิมชาวบ้านเรียกว่า “น้ำตกกระโถน “ มีต้นกำเนิดจากยอดเขาแม่นางจันทร์ บนทิวเขาสันกาลาคีรี เป็นน้ำตกที่ตกจากหน้าผาสูงประมาณ 30 เมตร ความยาวประมาณ 700 เมตรสองข้างลำธารมีต้นไม้ปกคลุมด้วยป่าดิบชื้นที่อุดมสมบรูณ์อันเป็นแหล่งกำเนิดของลำห้วยลำธารที่ไหลลงสู่แม่น้ำเทพามีเนื้อที 750 ไร่ หรือ 1.15 ตารางกิโลเมตร

จากการบอกเล่าของราษฏรที่อาศัยอยู่บริเวณนั้นได้เล่าว่า พระครูศรีรัตนากร (ท่านศรีแก้ว) เจ้าอาวาสวัดทรายขาวเป็นผู้ค้นพบน้ำตกแห่งนี้เมื่อประมาณปี พ.ศ. 2475 หลังจากนั้นท่านได้ขอความร่วมมือให้ราษฏรสละแรงงานในการก่อสร้างศาลา บันไดเหล็กและจัดทำถนนขึ้นไปยังน้ำตก เพื่อให้ประชาชนได้พักผ่อนและชมทิวทัศน์ความสวยงามของน้ำตกแห่งนี้

หลังจากนั้น ยังได้ปรับปรุงและทำถนนจากตลาดนาประดู่ไปยังน้ำตกทรายขาวเป็นถนนดิน เมื่อปี พ.ศ. 2479 ทำให้น้ำตกแห่งนี้มีชื่อเสียงจนถึงปัจจุบันและเป็นที่นิยมของนักท่องเที่ยวและประชาชนมากยิ่งขึ้น

อุทยานแห่งชาติน้ำตกทรายขาว ตั้งอยู่ในเขตพื้นที่รอยต่อ 3 จังหวัดภาคใต้ตอนล่าง คือ จังหวัดปัตตานี จังหวัดยะลา และจังหวัดสงขลา และอยู่ในเขตป่าสงวนแห่งชาติ 3 แห่ง คือ ป่าสงวนแห่งชาติป่าเขาใหญ่ จังหวัดปัตตานี ในเขตอำเภอโคกโพธิ์ จังหวัดปัตตานี ป่าสงวนแห่งชาติป่าเขาใหญ่ จังหวัดยะลา ในเขตอำเภอเมือง และอำเภอยะหา จังหวัดยะลา และอุทยานแห่งชาติเขาสันกาลาคีรี ในเขตอำเภอสะบ้าย้อย จังหวัดสงขลา มีเนื้อที่จากการสำรวจครั้งแรกประมาณ 110 ตารางกิโลเมตร หรือ 68,756 ไร่ เป็นอุทยานแห่งชาติเตรียมการประกาศจัดตั้งโดยได้ผ่านความเห็นชอบจากคณะรัฐมนตรีและเลขาธิการรัฐมนตรีแจ้งให้พิมพ์แผนที่ท้ายพระราชกฤษฎีกา เพื่อจะนำขึ้นทูลเกล้าฯ ลงพระปรมาภิไธยในเดือนมกราคม พ.ศ. 2541

ได้มีกลุ่มราษฎรในท้องที่ ตำบลลำพะยา อำเภอเมืองยะลา จังหวัดยะลา ชุมนุมคัดค้านการประกาศจัดตั้งอุทยานแห่งชาติน้ำตกทรายขาว เนื่องจากพื้นที่เตรียมการดั้งกล่าวบางส่วนทับซ้อนพื้นที่ทำกินของราษฎรและได้ทำการสำรวจรังวัดแนวเขตปรับปรุงใหม่โดยส่วนวิศวกรรมป่าไม้ กรมป่าไม้แล้ว ขณะนี้ข้อมูลดังกล่าวได้จัดส่งให้สำนักอุทยานแห่งชาติ กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช เมื่อเดือนมกราคม 2546 เพื่อพิจารณาดำเนินการต่อไปแล้ว

พื้นที่บริเวณที่ทำการสำรวจใหม่ในครั้งนี้อยู่พื้นที่ป่าทิวเขาสันกาลาคีรี ในเขตป่าสงวนแห่งชาติเดิมทั้งสามแห่ง มีลักษณะภูมิประเทศเป็นเทือกเขาสลับซับซ้อน ส่วนใหญ่เป็นเนินเขาและที่ราบบางส่วนหินเป็นหินแกรนิตและหินปูน ดินเป็นดินเหนียวปนทราย ซึ่งมีเปอร์เซ็นต์ทรายสูงประกอบกับอยู่บนที่สูงจึงมีความชื้นมาก ฝนตกและอากาศเย็นสบายตลอดปีทำให้สภาพพื้นที่มีความอุดมสมบูรณ์ พันธุ์ไม้ที่สำคัญ ได้แก่ ไม้ยาง สยา กระบาก หลุมพอ ตะเคียนทอง เป็นต้น สัตว์ท้องถิ่น ได้แก่ เลียงผา หมูป่า เก้ง เม่น เป็นต้น

อุทยานแห่งชาติน้ำตกทรายขาว อยู่ห่างจากกรุงเทพฯ โดยทางรถยนต์ประมาณ 1,120 กิโลเมตร หรือ โดยทางรถไฟประมาณ 1,009 กิโลเมตร ระยะทางจากจังหวัดปัตตานี ถึงอำเภอโคกโพธิ์ ระยะทาง 26 กิโลเมตร และระยะทางจากอำเภอโคกโพธิ์ ถึงสำนักงานอุทยานแห่งชาติน้ำตกทรายขาว ระยะทาง 7 กิโลเมตร สภาพถนนเป็นถนนลาดยางตลอดเส้นทาง

อุทยานแห่งชาติน้ำตกทรายขาว มีบ้านพัก 2 หลัง พักได้ทั้งหมด 20 คน มีค่ายพักแรมไว้คอยบริการ 1 แห่ง สามารถพักได้ทั้งหมด 50 คน สำหรับนักท่องเที่ยวที่ต้องการกางเต้นท์พักแรม ทางอุทยานฯ ได้จัด สถานที่กางเต้นท์ให้ 1 แห่ง สามารถพักได้ 100 คน พร้อมทั้งร้านอาหาร และสวัสดิการต่าง ๆ ไว้คอยบริการนักท่องเที่ยว ติดต่อได้ที่สำนักงานอุทยานแห่งชาติน้ำตกทรายขาว ตำบลทรายขาว อำเภอโคกโพธิ์ จังหวัดปัตตานี 94120 หรือติดต่อสอบถามได้ ที่งานบริการบ้านพัก ฝ่ายนันทนาการและสื่อความหมาย ส่วนอุทยานแห่งชาติ สำนักงานอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ กรมป่าไม้ กรุงเทพฯ หรือ โทร.5797223, 5795734 หรือ โทร.5614292 - 4 ต่อ 724, 725

ด ค ก อุทยานแห่งชาติในประเทศไทย
ภาคเหนือ	ขุนขาน ขุนแจ ขุนน่าน ขุนพะวอ ขุนสถาน เขลางค์บรรพต เขาค้อ คลองลาน คลองวังเจ้า แควน้อย แจ้ซ้อน ผาแดง ดอยขุนตาล ดอยจง ดอยผากลอง ดอยผ้าห่มปก ดอยภูคา ดอยภูนาง ดอยเวียงผา ดอยสอยมาลัย ดอยสุเทพ-ปุย ดอยหลวง ดอยอินทนนท์ ต้นสักใหญ่ ตากสินมหาราช ตาดหมอก ถ้ำปลา–น้ำตกผาเสื่อ ถ้ำผาไท ถ้ำสะเกิน ถ้ำหลวง-ขุนน้ำนางนอน ทุ่งแสลงหลวง นันทบุรี น้ำตกชาติตระการ น้ำตกบัวตอง–น้ำพุเจ็ดสี น้ำตกพาเจริญ น้ำตกแม่สุรินทร์ น้ำหนาว ภูชี้ฟ้า ภูซาง ภูสอยดาว ภูหินร่องกล้า แม่เงา แม่จริม แม่ตะไคร้ แม่โถ แม่ปิง แม่ปืม แม่เมย แม่ยม แม่วงก์ แม่วะ แม่วาง แม่สะเรียง รามคำแหง ลานสาง ลำน้ำกก ลำน้ำน่าน เวียงโกศัย ศรีน่าน ศรีลานนา ศรีสัชนาลัย สาละวิน ห้วยน้ำดัง ออบขาน ออบหลวง
ภาคตะวันออก เฉียงเหนือ	แก่งตะนะ เขาพระวิหาร เขาใหญ่ ตาดโตน ตาพระยา ทับลาน ไทรทอง นายูง-น้ำโสม น้ำพอง ป่าหินงาม ผาแต้ม ภูกระดึง ภูเก้า-ภูพานคำ ภูจองนายอย ภูเรือ ภูแลนคา ภูเวียง ภูผาเทิบ ภูผาม่าน ภูผายล ภูผาเหล็ก ภูพาน ภูลังกา ภูสระดอกบัว ภูสวนทราย ภูหินจอมธาตุ–ภูพระบาท
ภาคกลาง	น้ำตกเจ็ดสาวน้อย น้ำตกสามหลั่น พุเตย
ภาคตะวันออก	เขาคิชฌกูฏ เขาชะเมา-เขาวง เขาสิบห้าชั้น เขาแหลมหญ้า-หมู่เกาะเสม็ด น้ำตกคลองแก้ว น้ำตกพลิ้ว ปางสีดา หมู่เกาะช้าง
ภาคตะวันตก	กุยบุรี แก่งกระจาน เขาสามร้อยยอด เขาแหลม เขื่อนศรีนครินทร์ เฉลิมพระเกียรติไทยประจัน เฉลิมรัตนโกสินทร์ ทองผาภูมิ ไทรโยค น้ำตกห้วยยาง ลำคลองงู หาดวนกร เอราวัณ
ภาคใต้	แก่งกรุง เขานัน เขาน้ำค้าง เขาปู่-เขาย่า เขาพนมเบญจา เขาลำปี-หาดท้ายเหมือง เขาสก เขาหลวง เขาหลัก-ลำรู่ คลองพนม ตะรุเตา ใต้ร่มเย็น ทะเลบัน ธารเสด็จ-เกาะพะงัน ธารโบกขรณี น้ำตกซีโป น้ำตกทรายขาว น้ำตกโยง น้ำตกสี่ขีด น้ำตกหงาว บางลาง บูโด-สุไหงปาดี ลำน้ำกระบุรี ศรีพังงา สันกาลาคีรี สิรินาถ หมู่เกาะเภตรา หมู่เกาะชุมพร หมู่เกาะระนอง หมู่เกาะลันตา หมู่เกาะสิมิลัน หมู่เกาะสุรินทร์ หมู่เกาะอ่างทอง หาดขนอม-หมู่เกาะทะเลใต้ หาดเจ้าไหม หาดนพรัตน์ธารา-หมู่เกาะพีพี แหลมสน อ่าวพังงา อ่าวมะนาว-เขาตันหยง อ่าวสยาม
ระดับประเทศ อุทยานประวัติศาสตร์ เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า เขตห้ามล่าสัตว์ป่า ระดับโลก แหล่งมรดกโลกในไทย ความทรงจำแห่งโลกของไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของไทย พื้นที่ชุ่มน้ำแรมซาร์ในไทย พื้นที่สงวนชีวมณฑลโลกในไทย อุทยานธรณีโลกในไทย