दाण्डीयात्रा
भारते ब्रिटिष् प्रशासनकाले लवणस्य करः सञ्चालितः । तं विरुध्य महात्मा गान्धिः सत्याग्रहं सञ्चालितवान् । अस्य एव लवणसत्याग्रहः अथवा दण्डीयात्रा इति कथयन्ति । ब्रिटिष् लवणकरं तिरस्कृत्य गन्धिमहात्मा स्वानुयायिभिः सह गुजरात्राज्यस्य सबरमती आश्रमतः समुद्रतटस्य दण्डी पर्यन्तं २४०मैलि दूरं पादक्रमणेन अक्रामत् । तत्र गत्वा साङ्केतिकरुपेण लवणस्य निर्माणम् अकरोत् । एतत् आन्दोलनं क्रि.श.१९३०तमे वर्षे मार्चमासस्य १२दिनाङ्कतः एप्रिल् ६दिनाङ्कपर्यन्तं प्राचलत् ।
पृष्ठभूमिः
[सम्पादयतु]क्रि.श.१९२९तमे वर्षे डिसेम्बर् ३१दिनाङ्के मध्यरात्रं लाहोर् इति नगरे प्रचालितायां भारतीयराष्ट्रियकाङ्ग्रेस्सभायां स्वतन्त्रभारतस्य ध्वजं समारोपयन् । तदनन्तरं क्रि.श.१९३०तमे वर्षे जनवरिमासस्य २६दिनाङ्के गान्धिमहोदयस्य जवाहरलाल नेह्रू महोदयस्य च नायकत्वे काङ्ग्रेस् पक्षः स्वातन्त्र्यस्य घोषणं कृतम् । सर्वकारस्य शासनानि उल्लङ्घ्य शासनभङ्गान्दोलनम् प्रचालनस्य निर्धारः कृतः । अस्य आन्दोलनस्य छायायां हिन्दुमुसल्मानजनानाम् एकीकरणम् उद्दिष्टम् । एतत् आन्दोलनम् अपि अहिंसामार्गेण एव सञ्चालनीयम् इति गान्धिमहोदयस्य दृढः निश्चयः आसीत् । अस्य सत्याग्रहतत्त्वं सहनशीलप्रतिरोधम् अतिरिच्य विशालं व्याप्तम् आसीत् ।
गान्धि उवाच
[सम्पादयतु]अस्मिन् विषये तस्य कानिचनवचनानि एवं सन्ति । सत्यं प्रीत्याः, आग्रहः दृढविश्वासस्य च सङ्केतः । तन्नाम सत्येन प्रीत्या अहिंसया च जाता दृढता । वयं सत्याग्रहनिरताः तत् समाचर्य यदि अस्माकं दृढतायां विश्वस्ताः तर्हि प्रतिदिनं वयं ब्रबलाः भवेम । अनेन प्राबल्येन अस्माकं सत्याग्रहः अधिकफलयुतः भविष्यति । पुनः तस्य त्यागं कर्तुं कारणम् अपि किमपि न भविष्यति ।
लवणकरः
[सम्पादयतु]ब्रिटिष् सर्वकारः सामान्यजनानाम् अपि नित्योपयोगवस्तुनः यत् विशेषपरिश्रमेण विना उत्पादितं शक्यते तस्य लवणस्य करसङ्ग्रहं कृत्वा स्वकोशं पूरयति स्म । अनेन विषयेण आकृष्टः गान्धिमहात्मा लवणकरम् एव स्वस्य अहिंसात्माकान्दोलनस्य केन्द्रं कृत्वा सत्याग्रहं आरब्दवान् । ब्रिटिष् सर्वकारेण विना अन्यैः लवणस्य निर्माणं विक्रयणं वा न करणीयम् इति नियमः कृतः । समुद्रतटे विद्यामानानां निश्शुल्कं निरायासं लवणं प्राप्यते चेदपि तत् न लभेत । केवलं ब्रिटिष् सर्वकारात् एव लवणं प्राप्तव्यम् । अपि च विविधवस्तूनां करग्रहणेन वस्तूनां मौल्यम् अधिकं भवति स्म । अतः करविरोधः सर्वेषां कृते अनिवार्यं कर्म अभवत् । अतः जातिमताभेदेन सर्वे सताग्रहे भागं स्वीकर्तुम् उत्सुकाः अभवन् । तेन एतत् लवणकरविरोधि अन्दोलनं यशस्वि अपि अभवत् । अस्मिन् एव समये काङ्ग्रेस् पक्षस्य सौम्यवादिनः सामान्यजानाः च अस्मिन् सत्याग्रहे भागं स्वीकर्तुं गान्धिमहोदयः प्रेरेपितवान् । अस्य वार्तां वृत्तपत्राणि प्रासारयन् ।
परिणामाः
[सम्पादयतु]दण्डिसत्याग्रहस्य परिणामः देशे सर्वत्र व्याप्तः । महात्मा गन्धि महोदयेन प्रेरिताः सहस्राधिकाः जनाः स्वयं लवणं निर्मितवन्तः विक्रीतवन्तः च । अनेन उत्साहिताः भारतीयाः बिटिष् समवायस्य अन्यानि उत्पादनानि अपि तिरस्कृतवन्तः । शासनविधिम् उल्लङ्घ्य लवणनिर्माणस्य विक्रयणस्य व्याजेन सहस्राधिकभारतीयान् ब्रिटिष् सर्वकारः बन्धनम् अकरोत् । अयं सत्याग्रहः भारतस्य अन्यप्रदेशम् अपि व्यापः। पेशावर इति प्रदेशे महात्मागान्धेः अनुयायी गफर् खान् इत्यस्य नेतृत्वे कुदाय् कित्मत्गार् इति नाम्ना सत्याग्रहीनां समूहः आन्दोलनं सञ्चालयति स्म । यदा गफर् खानस्य बन्धनम् अभवत् तदा तद्विरुध्य हिंसायुक्तः विरोधः कृतः । तादा ब्रिटिष् अधिकारिणः गोलिकाघतं कृतवन्तः । अनेन नैके सत्याग्रहकारिणः मृताः । अन्ते महात्मागान्धिम् अपि बन्धयितुं भारतस्य तदानीन्तनः ब्रिटिष्वैसरायः आदिष्टवान् । क्रि.श.१९३०तमे वर्षे मे मासस्य चतुर्थे दिने गुजरातस्य दण्डिग्रामे मध्यरात्रं ३०आरक्षकैः सहितः मण्डलन्यायाधीशः निद्रामग्नं गान्धिमहोदयं बन्धितवान् । समग्रभारतस्य सहस्रशः जनाः लवणसत्याग्रहात् आकृष्टाः । विश्वस्य लक्ष्यमपि आकृष्टम् अनेन लवणान्दोलनेन । केषुचित् दिनेषु गतेषु गान्धिमहोदयस्य विमोचनम् अभवत् । सः भारतस्य स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामस्य नेतृत्वं समुन्नीतवान् । भारतस्य दीर्घेतिहासे दण्डिसत्यग्रहः महत्वपूर्णं पुटम् ।
| इतिहासः |
उपनिवेशः · ईस्ट इण्डिया समवायः · प्लासीयुद्धम् · बक्सरयुद्धम् · ब्रिटिश भारतम् · फ्रांसीसी भारतम् · पुर्तगाली भारतम् |
|---|---|
| प्रधानाः योद्धारः | लक्ष्मी बाई · तात्या टोपे · बेगम हज़रत महल · बहादुरशाह ज़फ़र · मङ्गल पाण्डेयः · नाना साहेब · |
| विविधवादाः |
भारतीय राष्ट्रवादः · स्वराज्यम् · गान्धीवादः · सत्याग्रहः · हिन्दु राष्ट्रवादः · भारत मोहम्मदीयः राष्ट्रवादः · स्वदेशी · साम्यवादः |
| घटनाः आन्दोलनानि |
बङ्गालस्य विभाजनम् · क्रान्तिकारी आन्दोलनम् · चम्पारण खेड़ा सत्याग्रहः · जलियानवाला बाग हत्याकाण्डः · असहकारान्दोलनम् · काकोरी काण्डः · ध्वज सत्याग्रहः · बार्डोली सत्याग्रहः · साइमन कमीशन · नेहरू वृत्तम् · पूर्ण स्वराज्यम् · लवण सत्याग्रहः (दण्डीयात्रा) · ख्रिस्ताब्द १९३५ तमः प्रशासनम् · क्रिप्स मिशन · भारतं त्यजन्तु आन्दोलनम् · मुम्बई जलसेना विद्रोहः |
| संस्थाः |
भारतीय राष्ट्रीय काङ्ग्रेस · गदर पार्टी · होमरूल लीग · खुदाई खिदमतगार् · स्वराज्य पक्षः · अनुशीलन समितिः · इण्डियन इण्डिपेण्डेन्स लीग · हिन्दुस्तान रिपब्लिकन एसोसियेशन · आज़ाद हिन्द फ़ौज़ · हिन्दुस्थानी लाल सेना |
| भारतीय नेतारः |
गोपालकृष्ण गोखले · लालालजपत रायः · विपिनचन्द्र पालः · महात्मा गान्धिः · सरदार् वल्लभभायी पटेलः · बादशाह खान् · मौलाना अबुल् कलाम् आजाद् · रामप्रसाद बिस्मिल: · चक्रवर्ती राजगोपालाचार्यः · भीखाजी कामा (मेडं कामा) · सरोजिनी नैडु · पुरुषोत्तमदासः टण्डन् · तङ्गतुरी प्रकाशम् · मदनमोहन मालवीयः · सुब्रह्मण्य भारती · जयप्रकाशनारायणः · देशबन्धु चित्तरञ्जनदासः · महादेव भाई देसाई · रवीन्द्रनाथ ठाकुरः · सुन्दरलाल अवस्थी · दादाभाई नौरोजी · ईश्वरचन्द्र विद्यासागरः · विनोबा भावे · अल्लूरि सीतारामराजू · बि.आर्.अम्बेड्करः · सेनापतिः भापट: · गोपालकृष्ण गोखले · के० बी० हेडगेवार: · बाबू जगजीवनराम: · लक्ष्मी सहगल · गोविन्दवल्लभः पन्तः · पेरियार् रामस्वामी · हज़रत महल · अन्नदानय्य पुराणिकः · नीलकण्ठ गौडः · प्रभुराज पाटिल: · स्वामी रामानन्दतीर्थः · कित्तूरु चेन्नम्मा · सङोळ्ळि रायण्णः · जवाहरलाल नेह्रू |
| क्रान्तिकारिणः |
लाला हरदयालः · मङ्गल पाण्डेयः · रामप्रसाद बिस्मिल: · अशफाक उल्ला खान · भगत सिंहः · चन्द्रशेखर आजादः · विनायक दामोदर सावरकर: · सुखदेवः · बाघा जतिन: · रासबिहारी बोस: · खुदीराम बोस: · श्यामजी कृष्ण वर्मा · सूर्यसेनः · हेमू कालाणी · लक्ष्मी बाई · बालगङ्गाधर तिलकः · नेताजी सुभाषचन्द्र बोसः |
| ब्रिटेन अधिकारिणः | रॉबर्ट क्लाइव · जेम्स औटरम · डलहौजी · इरविन: · विक्टर होप: · माउण्ट बेटन: · भारतस्य गवर्नर जनरल |
| विमोचनम् | ख्रिस्ताब्द१९४६ तमं मन्त्रिमण्डलम् · ख्रिस्ताब्द १९४७ स्वतन्त्रभारस्य शासनविधिः · भारतस्य विभाजनम् · भारतस्य राजकीयैकीकरणम् · भारतस्य संविधानम् |
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
