Ziemia prudnicka

Państwa	Polska
Stolica	Prudnik
Ważniejsze miejscowości	Biała, Głogówek, Strzeleczki, Walce
Populacja (2021) • liczba ludności	71 430
Położenie na mapie
50°19′22″N 17°34′36″E/50,322778 17,576667
Multimedia w Wikimedia Commons

Ziemia prudnicka (niem. Neustädter Land) – region historyczny w Polsce, w południowo-zachodniej części Górnego Śląska. Obszar regionu pokrywa się z historycznymi jednostkami administracyjnymi z siedzibą w Prudniku. Obejmuje współczesny powiat prudnicki oraz części sąsiednich gmin.

Głównym ośrodkiem regionu jest miasto Prudnik. Pozostałe miasta na ziemi prudnickiej to Biała, Głogówek i Strzeleczki. W swojej historii prawa miejskie posiadały również miejscowości: Kazimierz, Ścinawa Mała, Trzebina.

Termin „ziemia prudnicka” został po raz pierwszy użyty w polskiej prasie w pierwszym numerze „Głosów z nad Odry” w 1918. W artykule Statystyka narodowościowa Górnego Śląska nazwano tak tereny w okolicy Prudnika, na których przeważała ludność niemieckojęzyczna, i które w 1337 zostały przyłączone do Śląska, przed czym leżały na Morawach^[1]. Określenie te przyjęło się jako nazwa dla całego obszaru ziemskiego powiatu prudnickiego i części miejscowości odłączonych od powiatu prudnickiego w 1818^[2]. W publikacjach stosowana również nazwa „Śląsk prudnicki”^[3][4][5]. Poprawna słownikowa pisownia nazwy to „ziemia prudnicka” od małej litery^[6][7]. W języku niemieckim funkcjonuje nazwa Neustädter Land^[8][9].

Ziemia prudnicka położona jest w południowo-zachodniej części Górnego Śląska, w regionie zwanym Śląskiem Opolskim, przy współczesnej granicy polsko-czeskiej. Zachodnia krawędź ziemi prudnickiej wyznacza granicę między historycznym Górnym a Dolnym Śląskiem^[10]. Prudnik i jego najbliższe okolice, w tym m.in. Lubrza, Pokrzywna, Dytmarów, Dębowiec, do 1337 znajdowały się w granicach Moraw. Od zachodu ziemia prudnicka graniczy z ziemią nyską, na południu ze Śląskiem Opawskim (w rzeczywistości są to enklawy morawskie), na północy z ziemią niemodlińską i opolską, a od wschodu z ziemią kozielską^[10].

Jako ziemia prudnicka określany jest głównie obszar, który w latach 1818–1954 należał do powiatu z siedzibą w Prudniku. Były to w tym czasie dwie jednostki administracyjne: pruski i niemiecki powiat Neustadt O.S. od 1816 do 1945, następnie polski powiat prudnicki z identycznymi granicami. Zaliczane są do niej również ziemie na południe od Głogówka, które zostały odłączone od powiatu prudnickiego w 1818 (Biernatów, Kazimierz, Klisino, Szonów, Tomice). Ponadto zalicza się do niej należący historycznie do dolnośląskiego księstwa nyskiego^[11] Jarnołtówek ze względu na jego związki z Prudnikiem^[2] i przynależność do powiatu prudnickiego w latach 1973–1975^[12].

Według współczesnego podziału administracyjnego, ziemia prudnicka położona jest w województwie opolskim. Współczesny powiat prudnicki nie pokrywa się z jej granicami. Prócz całego obszaru powiatu prudnickiego (gminy Prudnik, Lubrza, Głogówek i Biała), na ziemi prudnickiej położona jest również cała gmina Strzeleczki, gmina Walce z wyłączeniem sołectwa Stradunia, wsie Borek, Kórnica, Nowy Dwór Prudnicki, Pietna, Steblów i Ściborowice w gminie Krapkowice, wsie Jarnołtówek i Pokrzywna w gminie Głuchołazy, wsie Biernatów i Klisino, a także wsie Ścinawa Mała, Borek, Przechód i Rzymkowice w gminie Korfantów^[10].

Południowo-zachodnia część ziemi prudnickiej (okolice Prudnika) usytuowana jest na terenach górskich. Rozciągają się tam Góry Opawskie, będące częścią Sudetów Wschodnich^[13]. Wzgórza występują w okolicy miejscowości Prudnik, Jarnołtówek, Pokrzywna, Moszczanka, Wieszczyna, Dębowiec i Trzebina. Najwyższymi wzniesieniami ziemi prudnickiej są: Biskupia Kopa (890 m n.p.m.), Srebrna Kopa (785 m n.p.m.) i Zamkowa Góra (571 m n.p.m.). Okolice Głogówka i Strzeleczek w większości stanowią tereny równinne. Obszar w pobliżu Białej charakteryzuje się licznymi wzniesieniami. Większość ziemi prudnickiej zajmują gleby żyzne. Najżyźniejsze gleby znajdują się w okolicach Wierzchu, na południowy zachód od Głogówka oraz w okolicach Białej. Najmniej żyzne gleby znajdują się w okolicy wsi Dobra, Steblów, Wawrzyńcowice, Mokra, Brzeźnica. W okolicy Zabierzowa gleby torfowe^[13].

Najstarsze osadnictwo na ziemi prudnickiej prowadziły gromady myśliwskie, eksploatujące złoża krzemienne w okolicy. Ich obecność w okresie epoki międzylodowcowej (450–240 tys. lat p.n.e.) stwierdzono w Śmiczu. Kolejne odkrycia archeologiczne na ziemi prudnickiej pochodzą z epoki paleolitu dolnego (450–180 tys. lat p.n.e.). W okresie neolitu (4500–1800 p.n.e.) nastąpił rozwój osadnictwa na ziemi prudnickiej. Ówczesna ludność przybyła z terenów naddunajskich i osiedliła się w miejscach nadających się pod uprawę roli i do zakładania pastwisk oraz łąk. Na terenie Biedrzychowic, Głogówka, Czartowic, Leśnika, Prudnika i Radostyni odkryto stanowiska osadnicze i sepulkralne z okresu wpływów rzymskich (I–IV wiek n.e.). Ziemia prudnicka weszła wówczas w orbitę kontaktów handlowych z Cesarstwem Rzymskim, co dokumentują rzymskie monety znalezione m.in. w Prudniku i Głogówku^[14].

Teren ziemi prudnickiej kształtowany był od początku powstania pierwszych osad, założonych przez plemiona lechickie Słowian zachodnich. Na północnych krańcach przyszłej ziemi prudnickiej, m.in. w okolicy Chrzelic, osiedlało się plemię Opolan, natomiast tereny Śląska Opawskiego łącznie z okolicami Prudnika zamieszkiwali Golęszyce^[15].

Na ziemi prudnickiej założono jedne z pierwszych miast na Górnym Śląsku. Pierwsze miasta w regionie lokowali Piastowie opolscy w granicach księstwa opolskiego^[15]. Między 1213 i 1217 prawa miejskie otrzymał Kazimierz. Ścinawa Mała lokowana była około 1222 roku^[16]. Głogówek, wzmiankowany w 1076, otrzymał prawa miejskie w 1275^[17]. Początek istnienia Białej jako miasto wyznacza się na okres panowania księcia Władysława opolskiego (około 1270), jednak posiadanie przez nią praw miejskich potwierdzone zostało dopiero w 1327. Zamek w Białej był siedzibą kasztelanii^[18]. Status miasta Strzeleczek potwierdzają źródła z 1327^[19]. W 1255 na czeskich Morawach, tuż przy granicy z księstwem opolskim, Wok z Rożemberka założył Prudnik jako część enklawy biskupów morawskich. Wzniósł w tym miejscu zamek Wogendrüssel, będący najdalej wysuniętym na północ bastionem Królestwa Czech^[20]. Prawa miejskie Prudnik otrzymał w 1279^[21].

W 1337 król czeski Jan Luksemburski przekazał Prudnik wraz z okolicami księciu niemodlińskiemu Bolesławowi Pierworodnemu^[22]. W ten sposób Prudnik znalazł się w granicach księstwa niemodlińskiego, a jednocześnie Górnego Śląska^[23]. Odtąd Prudnik, Biała, Głogówek, Strzeleczki, Ścinawa Mała i Kazimierz tworzyły obszar traktowany jako całość^[15]. W marcu 1428 ziemia prudnicka została spustoszona przez przemarsz wojsk husyckich. Kazimierz został zniszczony, w związku z czym utracił prawa miejskie. Rycerstwo i mieszczanie z Białej, Prudnika i Strzeleczek zostali wzięci do niewoli^[24]. W XV wieku wyodrębnione zostało samodzielne księstwo głogówecko-prudnickie, którego władcą był książę Bolko V Wołoszek^[25]. W myśl zawartych z Janem II Dobrym umów ziemia prudnicka wraz z całym księstwem opolsko-raciborskim przypadła królom czeskim z dynastii Habsburgów. Udzielali oni opolskiego lenna m.in. Wazom w latach 1645–1666^[26]. Gdy sejmik księstwa opolsko-raciborskiego przyjął uchwałę zobowiązującą Żydów do opuszczenia granic księstwa, poprzez interwencję rodziny Prószkowskich, Biała stała się jedynym miastem na Górnym Śląsku, w którym mogli osiedlać się Żydzi^[27].

Na ziemi prudnickiej uformowały się trzy okręgi, określane jako powiaty sądowe: powiat bialski, głogówecki i prudnicki^[15]. W latach 1542–1631 prawa miejskie posiadała Trzebina^[28][29]. Po wojnach śląskich teren Śląska został podzielony (ostatecznie w 1763) pomiędzy Królestwo Prus i Monarchię Habsburgów. Do państwa Hohenzollernów włączono większą część Śląska, w tym ziemię prudnicką. Powiaty prudnicki, bialski, głogówecki oraz gmina Ścinawa Mała zostały połączone w jeden wspólny powiat prudnicki (Großkreis Neustadt)^[10]. W tym samym czasie Strzeleczkom i Ścinawie Miałej został odebrany status miasta. Stały się wówczas osadami targowymi^[30]. W XIX wieku przez ziemię prudnicką przeprowadzono linie kolejowe Katowice–Legnica i Prudnik–Gogolin^[31]. W 1818 powstał nowy powiat prudnicki (Landkreis Neustadt O.S.), którego granice uległy okrojeniu. W identycznych granicach istniał po II wojnie światowej powiat prudnicki, który wszedł w skład państwa polskiego. W latach 1954 i 1956 utracił on znaczną część swojego terytorium na rzecz powiatów nyskiego i krapkowickiego^[10].

Na ziemi prudnickiej znajdują się cztery miasta. Największym miastem jest Prudnik.

Lp.	Herb	Miasto	Ludność (2011)	Powierzchnia (km²)	Gęstość zaludnienia (os./km²)
1.		Prudnik	22 164	20,50	1081
2.		Głogówek	5774	22,06	262
3.		Biała	2528	14,72	172
4.		Strzeleczki	1628	27,74	58

 Zobacz też: Dane statystyczne o miastach w Polsce.

Trzy wsie posiadały prawa miejskie w przeszłości:

Lp.	Herb	Wieś	Ludność (2011)	Prawa miejskie
1.		Trzebina	792	1542–1631
2.		Ścinawa Mała	767	1222–1742
3.		Kazimierz	349	1217–1430

Inne większe wsie (powyżej 1000 mieszkańców) to: Walce (1892), Racławice Śląskie (1458), Łąka Prudnicka (1269), Łącznik (1174), Moszczanka (1114), Szybowice (1041).

• 
  Walce
• 
  Racławice Śląskie
• 
  Łąka Prudnicka
• 
  Łącznik
• 
  Moszczanka
• 
  Szybowice
• 
  Lubrza
• 
  Rudziczka

W latach 1945–1954 siedzibami zbiorowych gmin wiejskich były: Biedrzychowice, Gostomia, Kórnica, Lubrza, Łącznik, Moszczanka, Racławice Śląskie, Rudziczka, Strzeleczki, Śmicz, Walce^[32].

(Liczba mieszkańców GUS, stan na 2011)

Suma liczby mieszkańców wszystkich miejscowości ziemi prudnickiej według spisu powszechnego z 2021 wynosiła 71 430 (ludność samego powiatu prudnickiego wynosiła 54 105)^[33].

Wschodnia część ziemi prudnickiej zamieszkana jest w większości przez ludność autochtoniczną: Niemców oraz Ślązaków. Jej mieszkańcy posługują się gwarą prudnicką, będącą odmianą dialektu śląskiego^[34]. W Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2021 w gminach Biała, Głogówek, Strzeleczki i Walce łącznie 24,2% mieszkańców zadeklarowało przynależność do narodowości niemieckiej, a 16,1% do narodowości śląskiej^[35]. W gminach Prudnik i Lubrza przeważa ludność napływowa^[36] (wyjątkiem w gminie Lubrza jest zamieszkany przez Ślązaków Nowy Browiniec^[37]). Dla wszystkich miast oraz większości wsi i przysiółków w gminach Biała, Głogówek, Strzeleczki i Walce wprowadzone zostały niemieckie nazwy. Przy drogach dojazdowych do tychże miejscowości zamontowano tablice z nazwami w języku polskim i niemieckim^{[38][39][40][41]}.

Największym zamkiem na ziemi prudnickiej jest zamek Oppersdorffów w Głogówku^[42]. Na obszarze regionu znajdują się również zamek Prószkowskich w Białej i zamek Mettichów w Łące Prudnickiej. Zamek Piastów w Chrzelicach oraz zamek Wachtelów w Trzebinie są w ruinie. Wieża Woka, będąca pozostałością po zamku w Prudniku, jest najstarszą wieżą zamkową na Górnym Śląsku, a także najstarszą prywatną budowlą obronną na terenie współczesnej Polski^[43]. Na ziemi prudnickiej znajdują się również pałace: Seherr-Thossów w Dobrej, Prittwitzów w Kazimierzu, w Klisinie, Tiele-Wincklerów w Mosznej, Tripków w Olszynce, Mettichów w Piorunkowicach, Oppersdorffów w Pisarzowicach, Fipperów w Prudniku, Seherr-Thossów w Rozkochowie, w Twardawie.

Na terenie ziemi prudnickiej znajduje się 16 parków. 3 miejskie: w Białej, w Głogówku i w Prudniku oraz 13 wiejskich: przy zamku w Chrzelicach, przy pałacu w Dobrej, przy pałacu w Kazimierzu, przy pałacu w Klisinie, przy zamku w Łące Prudnickiej, w Mieszkowicach, przy pałacu w Mosznej, w Piorunkowicach, przy pałacu w Rozkochowie, w Słokowie, przy kościele w Śmiczu, w Trzebinie, w Wierzbcu. W przeszłości istniał również park wiejski w Jasionie^[3].

Jeden z pierwszych kościołów na ziemi prudnickiej powstał w Prężynie w 1233^[44]. Kościół św. Bartłomieja w Głogówku został w 1379 podniesiony do rangi kolegiaty^[45]. Unikatowy na ziemi prudnickiej jest kościół Trójcy Świętej w Rudziczce^[46], który został wzniesiony na oryginalnym i prawie niespotykanym rzucie elipsy i dachu o zaokrąglonej kalenicy. W Europie istnieją jeszcze dwa tego typu obiekty^[47]. Kościół św. Jakuba Starszego w Rzepczu jest jedynym na ziemi prudnickiej w całości drewnianym kościołem^[48]. Na ziemi prudnickiej istnieją trzy erygowane i uświęcone tradycją kultu sanktuaria: sanktuarium św. Józefa w Prudniku-Lesie, sanktuarium Matki Bożej Loretańskiej w Głogówku i sanktuarium Matki Bożej Jasnogórskiej w Mochowie. Lokalne sanktuarium Matki Bożej Buszczeckiej jest także w Racławicach Śląskich. Do 1945 na Kaplicznej Górze w Prudniku znajdowało się sanktuarium Matki Bożej Bolesnej^[49].

W 1959 w Prudniku założone zostało Muzeum Ziemi Prudnickiej^[50]. W 2010 założono jej oddział poświęcony upamiętnieniu tradycji włókienniczych Prudnika i okolic – Centrum Tradycji Tkackich^[51]. W 1975 powstało Muzeum Regionalne w Głogówku^[52]. W 2002 w Biedrzychowicach powstało muzeum wiejskie „Farska Stodoła”^[53]. Wielokulturowa Izba Regionalna w Trzebinie została otwarta w 2010^[54].

W 1978 Instytut Śląski w Opolu wydał zbiorową monografię ziemi prudnickiej pod redakcją Wiesława Lesiuka, zatytułowaną Ziemia prudnicka. Dzieje. Gospodarka. Kultura^[55]. W latach 2001–2010 ukazywał się rocznik „Ziemia Prudnicka”^[56].

Na ziemi prudnickiej powstawały zdjęcia do produkcji filmowych. W Prudniku kręcono filmy: Kilka dni na ziemi niczyjej (1984)^[57], Brigitte Bardot cudowna (2022)^[58], W szachu. Ostatnia rozgrywka (2023) i Konopacka. Walka o złoto (2023)^[59], w Mosznej: Test pilota Pirxa (1979), Lubię nietoperze (1986), Piggate (1990), Zamiana (2009), Daas (2011)^{[potrzebny przypis]}. W Głogówku i Białej kręcono Jasminum (2006)^[60]. W 1973 powstał fotoreportaż telewizyjny Niedziela w Pokrzywnej w reżyserii Andrzeja Barszczyńskiego, przedstawiający ludzi spędzających czas wolny na kąpielisku w Pokrzywnej^[61].

Etnograf Adolf Dygacz w latach 50. XX wieku zbierał wśród mieszkańców ziemi prudnickiej śląskie pieśni ludowe. Zapisy pieśni z Dzierżysławic, Smolarni, Wierzchu i Walec zostały przekazane muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny”^{[62][63][64][65]}. W kościołach na ziemi prudnickiej nagrywane były płyty z serii Organy Śląska Opolskiego. Płyta Musicam Silesiam Promovere nagrywana była w kościele św. Fabiana i św. Sebastiana w Kórnicy, Ad maiorem Dei gloriam w kościele św. Michała Archanioła w Pisarzowicach, Musica per Verticem w kościele św. Wawrzyńca w Wierzchu, Meditationes ad misterium Trinitatis w kościele św. Michała Archanioła w Prudniku, Regi gloriae w kościele Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Komornikach^[66].

Miasto Prudnik, a także leżące na ziemi prudnickiej wsie Moszna, Pokrzywna i Jarnołtówek uznawane są za jedne z miejscowości o największych walorach turystycznych w województwie opolskim. Duże walory turystyczne posiadają również miasta Biała i Głogówek^[67].

W okolicy Prudnika znajdują się znane ośrodki wypoczynkowe położone w Górach Opawskich – miejscowości Pokrzywna, Moszczanka, Jarnołtówek, Dębowiec, Wieszczyna. W Prudniku zaczyna się, ciągnący się przez całe Sudety (do Świeradowa-Zdroju) Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza – jedna z dwóch najważniejszych oznakowanych tras pieszych w polskich górach^[68]. W czasach niemieckich, Prudnik oraz pobliskie letniska: Dębowiec, Wieszczyna, Pokrzywna stanowiły górski ośrodek Górnego Śląska^[69].

Pałac w Mosznej jest obiektem popularnym wśród turystów. W latach 1972–2013, kiedy pałac był częściowo dostępny dla turystów, był rocznie odwiedzany przez około 60–70 tysięcy osób, natomiast w 2017 odnotowano 230 tysięcy odwiedzających^[70]. Jako dziedzictwo polskiej historii prezentowany jest renesansowy zamek w Głogówku, w którym podczas potopu szwedzkiego przebywał król Polski Jan Kazimierz, a także sanktuarium św. Józefa w Prudniku, w którym więziony był kardynał Stefan Wyszyński^[71].

Wielokulturowość regionu jest powodem różnorodności prudnickiej tradycyjnej kuchni. Obiekty z Głogówka, Mosznej i Pokrzywnej znalazły się na turystycznym szlaku kulinarnym „Opolski Bifyj”^[72].

Oddział PTTK „Sudetów Wschodnich” w Prudniku ustanowił turystyczną Odznakę Krajoznawczą Ziemi Prudnickiej, którą zdobywa się poprzez zwiedzenie odpowiedniej liczby obiektów w miejscowościach położonych na ziemi prudnickiej^[2].

• Muzeum Ziemi Prudnickiej

• Władysław Dziewulski. Terytorialne podzialy Opolszczyzny w XIII-XV w. „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”. 28, 1973. 
• Wiesław Drobek, Ewa Dawidejt-Drobek. Nowe turystyczne funkcje wsi na Śląsku Opolskim w kontekście pamięci przeszłości. „Studia Obszarów Wiejskich”. 54, 2019. Warszawa: PAN IGiPZ. ISSN 1642-4689. 
• Ryszard Kasza: Ulicami Prudnika z historią i fotografią w tle. Przemysław Birna, Franciszek Dendewicz, Piotr Kulczyk. Prudnik: Powiat Prudnicki, 2020. ISBN 978-83-954314-5-6.