Wonna

wieś
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	nowomiejski
Gmina	Biskupiec
Strefa numeracyjna	56
Kod pocztowy	13-332[2]
Tablice rejestracyjne	NNM
SIMC	0840579
Położenie na mapie gminy Biskupiec Wonna
Położenie na mapie Polski Wonna
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Wonna
Położenie na mapie powiatu nowomiejskiego Wonna
53°32′15″N 19°27′39″E/53,537500 19,460833[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Wonna – wieś w Polsce, położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie nowomiejskim, w gminie Biskupiec.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa toruńskiego.

W pobliżu wsi, nad jeziorem Karaś znajdują się pozostałości po kurhanie z epoki żelaza (kultura halsztacka). O okresie przynależności do państwa krzyżackiego prawdopodobnie był tu zamek obronny, gdyż zapis z 1272 r. wspomina komtura Ottona z Wonny (Wonnenburg), który razem z innymi komturami chełmińskimi spotkał się w Radzynie. Prawdopodobnie komturowie z Wonny przenieśli się ok. roku 1325 do Nowego Miasta, a później do Bratianu. Prawdopodobnie mieściła się tu także siedziba wójta, którą później przeniesiono do Nowego Miasta Lubawskiego. W czasach krzyżackich był we wsi kościół murowany pw. św. Leonarda i mieściła się we wsi parafia. Uposażeniem proboszcza były cztery włóki (dokument lokacyjny zaginął, więc nie wiadomo z którego roku pochodzi nadanie). Sołtys z Wonny akt lokacyjny wiózł do Krakowa, aby uzyskać od króla nowe potwierdzenie własności (działo się to w okresie koronacji Zygmunta III), jednak w lesie koło Rypina został napadnięty, obrabowany i zabity a pierwotny dokument lokacyjny bezpowrotnie zaginął. Złoczyńców pojmano i wzięto na tortury jednak zaginionych dokumentów nie odzyskano. W późniejszym okresie cztery włoki, należące do parafii były podzielone: dwie znajdowały się w Wonnie, a dwie w Małej Wólce. W 1833 r. udało się zamienić na dogodniej położone cztery włoki w Szwarcenowie. Szkoła i plebania znajdowały się koło cmentarza. O kościele wspominają dokumenty z 1625 r., kiedy do niejaki Mikołaj Cibor darował na rzecz utrzymania kościoła dom i ogród. W 1670 roku kanonik Strzesz, wizytator biskupa Olszowskiego, nie zastał już kościoła – zachowało się ogrodzenie cmentarza i szczątki murów kościoła (cmentarz to także miejsce wokół kościoła, bowiem dawniej ludzi chowano wokół kościołów, a miejsce to nazywano cmentarzem). Wizytator zanotował także szczątki wielkiego ołtarza. Po szkole i plebanii zostały tylko gruzy. Wszystkie te zniszczenia były za sprawą Szwedów, którzy zniszczyli cała wieś. W wykazie zabytków z 1953 r. wymieniane są w Wonnie sklepione piwnice na terenie cmentarza, będące pozostałością po dawnym kościele.

W 1921 roku stacjonowała tu placówka 13 batalionu celnego, a następnie placówka Straży Celnej „Wonna”^[5].

W kwietniu 1945 czterech pijanych żołnierzy sowieckich spacyfikowało wieś, pobiło mieszkańców i zamordowało interweniującego milicjanta^[6].

• neogotycka kaplica

• Nowe Miasto. Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze, Olsztyn, 1953, 240 str.
• ks. Jakub Fankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych. Region, Gdynia 2011 ISBN 978-83-7591-220-3, reprint książki wydanej w 1880 w Pelplinie (uwspółcześniony i opatrzony komentarzami)