Pryncypat (od łac. princeps civium Romanorum) – forma rządów w okresie Cesarstwa Rzymskiego wprowadzona po 27 roku p.n.e. przez Oktawiana Augusta. Władza skupiona była w rękach jednostki przy zachowaniu pozorów instytucji republikańskich.

Cesarz był princepsem, „pierwszym obywatelem republiki”, piastującym jednocześnie funkcje imperatora, przywódcy senatu, prokonsula zarządzającego 18 prowincjami, najwyższego kapłana, trybuna ludowego i cenzora ustalającego listy senatorów. Pryncypat nie był dziedziczny, ale władca miał możliwość wyznaczenia swego następcy. Pryncypat trwał w Rzymie aż do rządów Dioklecjana.

Cesarze okresu pryncypatu:

Dynastia Julijsko-Klaudyjska

• Oktawian August
• Tyberiusz
• Kaligula
• Klaudiusz
• Neron

Lata 68-69

• Galba
• Othon
• Witeliusz

Dynastia flawijska (Flawiuszy)

• Wespazjan
• Tytus
• Domicjan

Dynastia Antoninów

• Nerwa
• Trajan
• Hadrian
• Antonin Pius
• Marek Aureliusz (początkowo wraz z Lucjuszem Werusem)
• Kommodus

Okres przed Sewerami

• Pertynaks
• Didiusz Julianus (W tym czasie cesarzami ogłaszają się również Pescenniusz Niger, Septymiusz Sewer oraz Klodiusz Albin)

Dynastia Sewerów

• Septymiusz Sewer
• Karakalla (początkowo wraz z Getą)

Obalenie Karakalli

• Makrynus

Dynastia Sewerów

• Heliogabal
• Aleksander Sewer

Następnie cesarzem poprzez zamach stanu został Maksymin Trak, po nim Gordian I i jego syn Gordian II. Przez pół wieku cesarzami ogłaszało się samowolnie wielu wpływowych ludzi, większość z nich nigdy nawet nie była w Rzymie. Proceder ten osłabiał i rozbijał wewnętrznie Rzym aż do czasów Dioklecjana i jego prób wzmocnienia autorytetu władzy, owocujących dominatem – najpierw wprowadzeniem tetrarchii, a po śmierci Dioklecjana monarchii cesarskiej.