Mercedes D.III
.jpg) Mercedes D.III w zbiorach Flugwerft Schleissheim w Oberschleißheim | |
| Dane podstawowe | |
| Typ | |
|---|---|
| Kraj pochodzenia | |
| Producent | |
| Zastosowanie |
samoloty myśliwskie, |
| Liczba egzemplarzy |
ok. 12 000 egz. |
| Rozwinięto z modelu | |
| Rozwinięto w model |
Mercedes D.IV |
| Warianty |
D.IIIa, D.IIIaü, D.IIIavü |
| Dane techniczne | |
| Długość |
165 cm |
| Szerokość |
49 cm |
| Wysokość |
107 cm |
| Liczba cylindrów |
6 |
| Średnica cylindra |
140 mm |
| Skok tłoka |
160 mm |
| Objętość skokowa |
14,8 dm³ |
| Masa |
310 kg |
| Komponenty | |
| Układ rozrządu | |
| Układ paliwowy | |
| Paliwo | |
| Układ chłodzenia |
cieczą |
| Osiągi | |
| Moc |
118 kW (160 KM) – wersja D.III |
| Jednostkowe zużycie paliwa |
0,26 kg/KM/h |
Mercedes D.III – sześciocylindrowy, rzędowy, chłodzony cieczą tłokowy silnik lotniczy, wytwarzany w latach 1914–1918 przez niemieckie zakłady Daimler. Jego podstawowa wersja rozwijała moc 118 kW (160 KM) przy 1400 obr./min, a pojemność skokowa wynosiła 14,8 dm³. Był to najliczniej produkowany niemiecki silnik podczas I wojny światowej (12 000 sztuk), a przez to stanowił jedną z najczęściej używanych jednostek napędowych przez niemieckie lotnictwo wojskowe. Stosowany był m.in. w samolotach myśliwskich Albatros D.III, Fokker D.VII czy Pfalz D.III, samolotach rozpoznawczych Albatros C.III, LFG Roland C.II i AEG C.IV, dwumiejscowych wielozadaniowych maszynach klasy CL – Halberstadt CL.II i CL.IV, wodnosamolotach Albatros W.4 i Hansa-Brandenburg W.12 oraz samolotach bombowych klasy R.
Historia rozwoju
[edytuj | edytuj kod]Silnik Mercedes D.III (oznaczenie fabryczne F1466) wywodził się z poprzedniej konstrukcji zakładów Daimler – modelu Mercedes D.II[1] (litera „D” w nazwie silnika oznaczała firmę Daimler[2]). W pierwotnej wersji został wprowadzony do eksploatacji w 1914 roku; dysponował wówczas mocą 118 kW (160 KM)[3][4]. Ulepszona wersja D.IIIa, produkowana od czerwca 1917 roku, osiągała moc 170–180 KM, co osiągnięto poprzez zmianę profilu denka tłoka z wklęsłego na płaski (i wzrost stopnia sprężania), zastosowanie nowego gaźnika i przeprojektowanie skrzyni korbowej[1]. Pod koniec 1917 roku do produkcji wszedł kolejny model jednostki napędowej, oznaczony D.IIIaü (od niemieckiego słowa über, oznaczającego podwyższone sprężanie; była to nazwa fabryczna, a oficjalnie silnik oznaczano D.III 180/200)[5]. Zmiany konstrukcyjne objęły: kolejną modyfikację profilu denka tłoka, tym razem na wypukły; ulepszenie układu zasilania w paliwo poprzez pogłębienie gaźnika i zamontowanie instalacji ogrzewającej wlot powietrza i sam gaźnik, z wykorzystaniem cieczy z układu chłodzenia[5]. Ulepszenia te nie tylko spowodowały wzrost mocy maksymalnej jednostki do 200 KM na poziomie morza, lecz także ograniczyły spadek wydajności silnika w locie na dużej wysokości (moc nie spadała poniżej 180 KM)[5].
Ostatnią wersję silnika o oznaczeniu D.IIIavü (oficjalnie D.IIIav) wprowadzono do produkcji tuż przed końcem wojny, w październiku 1918 roku[5]. Wyróżniało ją zastosowanie dłuższych tłoków wykonanych z aluminium (w miejsce stosowanych w poprzednich modelach żeliwnych), co zwiększyło prędkość obrotową jednostki napędowej do 1600 obr./min i moc maksymalną do 217 KM na wysokości 0[5]. Na polepszenie wydajności silnika miało też wpływ dodawanie benzolu do benzyny lotniczej, co zwiększało jej liczbę oktanową[5].
Ogółem wyprodukowano około 12 000 egzemplarzy wszystkich wersji[4].
| Wariant | Rok powstania | Moc |
|---|---|---|
| D.III | 1914 | 118 kW (160 KM) przy 1400 obr./min |
| D.IIIa | 1917 | 128 kW (174 KM) przy 1400 obr./min |
| D.IIIaü | 1917 | 147 kW (200 KM) przy 1400 obr./min |
| D.IIIavü | 1918 | 160 kW (217 KM) przy 1600 obr./min |
Opis techniczny
[edytuj | edytuj kod]
Mercedes D.III jest sześciocylindrowym, rzędowym, chłodzonym cieczą tłokowym silnikiem lotniczym[6]. Pojemność skokowa wynosi 14,8 dm³, średnica cylindra 140 mm, a skok tłoka – 160 mm[2][7]. Długość silnika wynosi 165 cm, szerokość 49 cm i wysokość 107 cm; suchy waży 310 kg[8]. Silnik ma układ górnozaworowy i charakteryzuje się brakiem popychaczy dźwigienek zaworowych[9].
Sześć oddzielnych, wykonanych ze stali cylindrów umieszczono pionowo na aluminiowej skrzyni korbowej, pełniącej funkcję miski olejowej[5]. Cylindry składają się z dwóch warstw: wewnętrznej i cieńszej zewnętrznej, między którymi znajduje się przestrzeń dla cieczy chłodzącej[9]. Korpusy tłoków pierwszych trzech wersji silnika wykonane były z odlewanego żeliwa (jedynie wersja D.IIIavü miała tłoki aluminiowe), zaś ich kopuły i denka były stalowe[9]. Układ zasilania tworzą: gaźnik z dwoma gardzielami ssącymi i dwoma komorami pływakowymi, kolektor dolotowy i zbiornik paliwa[4][9]. Układ chłodzenia składa się z chłodnicy, pompy wody, płaszczy wodnych w każdym cylindrze i przewodów połączeniowych[8]. Głowica silnika mieści wałek rozrządu, poruszany przez wał korbowy poprzez pionowy wałek napędowy umieszczony w tyle silnika[4][8]. Wałek rozrządu oprócz sterowania zaworami (po dwa na cylinder) napędza także pompy powietrza i wody, zaś pompa oleju ma napęd od wału korbowego[8].
Układ zapłonowy tworzą dwa magneta Bosch ZH6, a w każdym cylindrze znajdują się dwie świece zapłonowe[8][10]. Kolejność zapłonu w poszczególnych cylindrach to 1-5-3-6-2-4[10]. Stopień sprężania był zmienny w zależności od modelu; wynosi 4,5:1 dla wersji D.III, 4,64:1 dla D.IIIa i 5,73:1 dla D.IIIavü[11]. Moc maksymalna osiągana przez jednostkę napędową także jest różna dla poszczególnych wersji i wynosi: 118 kW (160 KM) przy 1400 obr./min (D.III); 128 kW (174 KM) przy 1400 obr./min (D.IIIa); 147 kW (200 KM) przy 1400 obr./min (D.IIIaü) i 160 kW (217 KM) przy 1600 obr./min (D.IIIavü)[1].
Paliwem jest benzyna lotnicza, od 1918 roku z dodatkiem benzolu[5]. Jednostkowe zużycie paliwa kształtuje się na poziomie 0,26 kg na 1 KM w ciągu godziny, a zużycie oleju – 0,014 kg na 1 KM w ciągu godziny[11]. Ciśnienie oleju wynosi 1,4 kG/cm²[10].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod].jpg)
.jpg)
Jako najliczniej produkowany niemiecki silnik podczas I wojny światowej był jedną z najczęściej używanych jednostek napędowych przez niemieckie lotnictwo wojskowe[4]. Stosowano go w następujących płatowcach:
- samoloty myśliwskie – AEG D.I[12], AEG Dr.I[13]Albatros D.I[14], Albatros D.II[14], Albatros D.III[15], Albatros D.IV[16], Albatros D.V[17], Albatros D.VI[18], Albatros D.IX[19], Albatros D.XII[20], Albatros D.XIII[21], Albatros Dr.I[22], Aviatik D.II[23], DFW D.I[24], DFW Dr.I[25], Fokker D.IV[26], Fokker D.VII[27], Friedrichshafen D.I[28], Junkers D.I[29], Junkers J 2[30], Kondor D 7[31], LFG Roland D.I[32], LFG Roland D.II[33], LFG Roland D.III[34], LFG Roland D.IV[35], LFG Roland D.V[36], LFG Roland D.VIa[37], LFG Roland D.XV[38], LVG D.II[39], Naglo D.II[20], NFW E.II[40], Pfalz D.III[41], Pfalz D.XII[42], Pfalz D.XV[43], Rumpler D.I[44], Schütte-Lanz D.III[45], Schütte-Lanz D.VI[46], Schütte-Lanz D.VII[47], Zeppelin-Lindau D.I[48];
- samoloty rozpoznawcze – AEG B.III[49][a], AEG C.IV[50], AEG C.VII[51], AEG C.VIII[52], AGO C.I[53], AGO C.III[54], Albatros C.I[55], Albatros C.III[56], Albatros C.IV[57], Albatros C.IX[58], Albatros C.XIII[58], Aviatik C.I[59], Aviatik C.III[59], Aviatik C.VIII[60], Dornier C.I[20], Hansa-Brandenburg C.I[61], LFG Roland C.II[62], LFG Roland C.V[63], LVG C.II[64], LVG C.III[65], Otto C.II[66], Rumpler C.I[67], Rumpler C.IX[68], Schütte-Lanz C.I[69], Zeppelin-Lindau C.I[70];
- samoloty wielozadaniowe klasy CL – BFW CL.I[71], Halberstadt CL.II[72], Halberstadt CL.IV[73], Halberstadt CLS.I[74], Hannover CL.III[75], Junkers CL.I[76];
- wodnosamoloty – Albatros W.4[77], Friedrichshafen FF.33C[78], Friedrichshafen FF.35[79], Friedrichshafen FF.43[80], Friedrichshafen FF.60[81], Friedrichshafen FF.64[82], Gotha UWD[83], Gotha WD.2[84], Gotha WD.3[85], Gotha WD.5[86], Gotha WD.9[87], Gotha WD.11[88], Gotha WD.12[89], Gotha WD.22[90], Gotha WD.27[91], Hansa-Brandenburg GW[92], Hansa-Brandenburg KDW[93], Hansa-Brandenburg LW[94], Hansa-Brandenburg NW[95], Hansa-Brandenburg W.12[96], Hansa-Brandenburg W.29[97], Hansa-Brandenburg W.32[98], LFG Roland W[99], LFG Roland WD[100], Lübeck-Travemünde F.1[101], Rumpler 6B[93], Sablatnig SF-1[102], Sablatnig SF-2[103];
- samoloty bombowe – Albatros C.VIIIN[58], Gotha G.I[104], Halberstadt G.I[105], Rumpler G.I[106], Schütte-Lanz G.I[107], Zeppelin-Staaken VGO.III[108], Zeppelin-Staaken R.IV[109], Zeppelin-Staaken R.VII[110].
Zastosowanie w lotnictwie polskim
[edytuj | edytuj kod]Silniki Mercedes D.III i D.IIIa znalazły się na wyposażeniu samolotów pochodzenia niemieckiego użytkowanych w początkowych latach istnienia polskiego lotnictwa, a następnie w lotnictwie cywilnym[111]. Jednostki napędowe tego typu zamontowane były na następujących płatowcach:
| Samolot | Liczba | Okres użytkowania |
|---|---|---|
| AEG C.IV | co najmniej 41 sztuk | 1919–1921[112] |
| Albatros B.II | co najmniej 11 sztuk | 1919–1929[113][b] |
| Albatros C.I | co najmniej 18 sztuk | 1919–1920[116] |
| Albatros C.III | 12 sztuk | 1919–1922[117] |
| Albatros D.III | co najmniej 25 sztuk | 1919–1923[118] |
| Albatros D.V i D.Va | co najmniej 14 sztuk | 1918–1922[119] |
| Aviatik C.III | co najmniej 4 sztuki | 1919–1920[120][c] |
| Fokker D.VII | co najmniej 30 sztuk | 1919–1924[122] |
| Halberstadt CL.II | 14 sztuk | 1919–1922[123][d] |
| Halberstadt CL.IV | 2 sztuki | 1920–1921[120] |
| LVG C.II | około 11 sztuk | 1919–1921[126] |
| Rumpler C.I | co najmniej 10 sztuk | 1919–1921[127] |
W czerwcu 1919 roku firma P. Czarnecki z Poznania oferowała sprzedaż silników D.IIIa w cenie od 14 850 do 22 000 marek za sztukę[128].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 233 podają, że AEG B.III napędzany był silnikiem Mercedes D.II.
- ↑ Powojenny Albatros B.IIa (L.30) nr fabryczny 10019 z silnikiem Mercedes D.III znajduje się w ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie[114][115]; Morgała 1997 ↓, s. 316 podaje, że ten egzemplarz wyposażony jest w silnik Mercedes D.II.
- ↑ Aviatik C.III nr 12250/17 (nr fabryczny 1996) z silnikiem Mercedes D.III znajduje się w ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie[120][121].
- ↑ Halberstadt CL.II nr 15459/17 (nr fabryczny 1046) z silnikiem Mercedes D.III znajduje się w ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie[124][125].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Ługowski 2012 ↓, s. 6–7.
- ↑ a b Gunston 2006 ↓, s. 138.
- ↑ Ługowski 2012 ↓, s. 6.
- ↑ a b c d e Hoffmann 2012 ↓, s. 6.
- ↑ a b c d e f g h Ługowski 2012 ↓, s. 7.
- ↑ Ługowski 2012 ↓, s. 7–8.
- ↑ Ługowski 2012 ↓, s. 8–9.
- ↑ a b c d e Ługowski 2012 ↓, s. 9.
- ↑ a b c d Ługowski 2012 ↓, s. 8.
- ↑ a b c Grey 1990 ↓, s. 304.
- ↑ a b Grey 1990 ↓, s. 306.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 225.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 239.
- ↑ a b Gray i Thetford 1970 ↓, s. 44.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 48.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 259.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 52.
- ↑ Herris 2017 ↓, s. 8.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 261.
- ↑ a b c Gray i Thetford 1970 ↓, s. 227.
- ↑ Herris 2017 ↓, s. 9.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 266.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 284.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 322-323.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 324.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 90.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 107.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 383.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 226-227.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 430.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 440.
- ↑ Herris 2014 ↓, s. 58.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 164.
- ↑ Herris 2014 ↓, s. 95–96.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 450.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 451.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 166, 452.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 458-459.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 479.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 490.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 190.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 193.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 506.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 225-227, 528-530.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 225, 547.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 548.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 227, 549.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 227, 580.
- ↑ Herris 2015 ↓, s. 14.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 5.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 236.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 237.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 247.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 248.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 22.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 26.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 255.
- ↑ a b c Gray i Thetford 1970 ↓, s. 257.
- ↑ a b Gray i Thetford 1970 ↓, s. 62.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 282.
- ↑ Munson 1969 ↓, s. 65.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 161.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 446.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 175.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 475.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 495.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 198.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 518.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 545.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 577.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 288.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 138.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 142.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 421.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 153.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 434.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 58.
- ↑ Herris 2016 ↓, s. 39–40.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 369.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 373.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 379.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 380.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 410.
- ↑ Herris 2013 ↓, s. 28.
- ↑ Herris 2013 ↓, s. 36.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 399.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 402.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 403.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 404.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 408.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 409.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 309.
- ↑ a b Herris 2012 ↓, s. 13.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 305.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 306-307.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 70.
- ↑ Herris 2012 ↓, s. 100–101.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 300.
- ↑ Herris 2014 ↓, s. 174–175.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 464.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 469.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 532.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 533.
- ↑ Herris 2013 ↓, s. 105.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 425.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 524.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 550.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 583.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 584.
- ↑ Gray i Thetford 1970 ↓, s. 586.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 251–317.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 251–254.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 313–317.
- ↑ Krzyżan 1983 ↓, s. 46, 172.
- ↑ Albatros B.II ↓.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 254–256.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 256.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 296–297.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 297–298.
- ↑ a b c Morgała 1997 ↓, s. 295.
- ↑ Krzyżan 1983 ↓, s. 50, 172.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 301–304.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 278–279.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 279.
- ↑ Krzyżan 1983 ↓, s. 65, 173.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 281.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 288–290.
- ↑ Morgała 1997 ↓, s. 248.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Albatros B.IIa (L.30). muzeumlotnictwa.pl. [dostęp 2019-01-03]. (pol.).
- Peter Gray, Owen Thetford: German Aircraft of The First World War. New York: Doubleday & Company, Inc., 1970. ISBN 0-370-00103-6. (ang.).
- Jane’s Fighting Aircraft of World War I. C.G. Grey (red.). London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-347-0. (ang.).
- Bill Gunston: World Encyclopedia of Aero Engines. UK: Sutton Publishing Limited, 2006. ISBN 0-7509-4479-X. (ang.).
- Jack Herris: A.E.G. Aircraft of WWI. T. 16. Aeronaut Books, 2015, seria: Great War Aviation Centennial Series. ISBN 978-1-935881-28-5. (ang.).
- Jack Herris: Albatros Aircraft of WWI. Volume 4: Fighters. T. 27. Aeronaut Books, 2017, seria: Great War Aviation Centennial Series. ISBN 978-1-935881-52-0. (ang.).
- Jack Herris: Friedrichshafen Aircraft of WWI. T. 21. Aeronaut Books, 2016, seria: Great War Aviation Centennial Series. ISBN 978-1-935881-35-3. (ang.).
- Jack Herris: German Seaplane Fighters of WWI. T. 2. Aeronaut Books, 2012, seria: Great War Aviation Centennial Series. ISBN 978-1-935881-51-3. (ang.).
- Jack Herris: Gotha Aircraft of WWI. T. 6. Aeronaut Books, 2013, seria: Great War Aviation Centennial Series. ISBN 978-1-935881-14-8. (ang.).
- Jack Herris: Roland Aircraft of WWI. T. 9. Aeronaut Books, 2014, seria: Great War Aviation Centennial Series. ISBN 978-1-935881-20-9. (ang.).
- Jan Hoffmann: Serca samolotów. Silniki z kolekcji Muzeum Lotnictwa Polskiego. Kraków: Muzeum Lotnictwa Polskiego, 2012.
- Marian Krzyżan: Samoloty w muzeach polskich. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983. ISBN 83-206-0432-X.
- Maciej Ługowski. Mercedes D.III – niemiecka legenda. „Aero”. Nr 1 (33/34), 2012. Kagero. ISSN 1896-3951.
- Andrzej Morgała: Samoloty wojskowe w Polsce 1918-1924. Warszawa: Lampart, 1997. ISBN 83-86776-34-X.
- Kenneth Munson: Aircraft of World War I. London: Ian Allan, 1969. ISBN 978-0385034715. (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Daimler Sechszylinder Flugmotoren Typen D III Und D IIIa 1917 (Instrukcja użytkowania silników Mercedes D.III and D.IIIa). muzeumlotnictwa.pl. [dostęp 2023-06-26]. (niem.).
- Rzuty silnika w 3D w serwisie YouTube, animacja komputerowa.
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
