Dialekt terski
Dialekt terski[1] (słoweń. tersko narečje, terščina) – najbardziej wysunięty na zachód dialekt słoweński, należący do grupy dialektów przymorskich, używany we włoskim regionie Friuli-Wenecja Julijska nad rzeką Torre (słoweń. Ter)[2]. Dialekt ten jest zachowany tylko szczątkowo. Bogaty wkład w badania nad dialektem terskim miały materiały zebrane przez Jana Niecisława Baudouina de Courtenaya[3].
Dialekt terski jest szczególnie bliski dialektowi briskiemu i nadiskiemu, wraz z którymi tworzy grupę dialektów weneckich języka słoweńskiego[3]. Wykazuje także wiele nawiązań do dialektu rezjańskiego[4].
Cechy językowe
[edytuj | edytuj kod]Do charakterystycznych cech fonetyki dialektu terskiego należą:
- przejście prasłowiańskich *ę, *ǫ w sylabach długich w wąskie ẹ̄, ọ̄, np. zệc, zộb < psł. *zajęcь, *zǫbъ[4],
- rozwój długiego sonantycznego *l̥ w ọu̯ (wobec ū w dialekcie briskim i nadiskim), a krótkiego w u, np. pọ̏u̯n, wọ̏u̯k, buχȁ < psł. *pĺ̥nъ, *vĺ̥kъ, *blъχa[3],
- zachowanie ć i šć, np. rećẹ̏, sjȅć < psł. *reťi, *sěťi[5],
- przejście -m > -n na końcu wyrazu, np. já-ren < psł. *ja grędǫ ‘idę’[5],
- mieszanie -ọ i -u w wygłosowych zgłoskach nieakcentowanych, np. májọ~máju ‘mają’, słoweń. imajo[3],
- częste akanie, tj. przejście nieakcentowanych ẹ, lokalnie też o, w a, np. valȉk, taȁ, patọ̏k, wadȁ, kakȕọš, por. słoweń. vélik, téga, pótok, vóda, kokộš[3].
Do cech morfologii dialektu terskiego, które odróżniają go od innych dialektów słoweńskich, należą:
- niejasnego pochodzenia końcówka dopełniacza liczby mnogiej -ẹ́, pierwotnie w rzeczownikach żeńskich, np. ọu̯cẹ́, ale szerząca się też do rzeczowników męskich, np. vọu̯kẹ́, por. słoweń. ovac, volkov[3],
- w rzeczownikach zanik kategorii liczby podwójnej, jeśli nie liczyć form mianownika i biernika[6],
- nawiązująca do dialektu rezjańskiego, zaświadczona już w XV wieku forma liczebnika dvarệdi ‘20’, a także liczenie dwudziestkami[7],
- rozbicie systemu zaimków osobowych pod wpływem włoskim na zaimki samodzielne i wyrażające jedynie osobę i rodzaj czasownika, tak np. ja samodzielne i ji~jẹ w funkcji wskaźnika, np. já jẹ-nẹ-γrẹ́n vèć ‘ja nie pójdę więcej’; podobnie oni : ni~nẹ[3],
- powstały pod wypływem romańskim tryb łączący, tworzony za pomocą obowiązkowej partykuły ke i formy trybu rozkazującego[8], np. bi tiẹ́la, ke vi diẹ́lẹjta ‘chciałaby, abyście pracowali’ [9].
Charakterystycznym zjawiskiem w składni jest czas przyszły ze słowem ‘chcieć’, nie znany na ogół dialektom słoweńskim, za to typowy dla innych języków południowosłowiańskich, np. ću jitȉ ‘pójdę’. To zjawisko łączy dialekt terski z rezjańskich, por. rezjańskie ja ťȍn te ubu̯ȅt ‘zabiję cię’[7].
W słownictwie liczne są pożyczki friulskie[7], mniej liczne są włoskie, np. jéro ‘ksiądz’, uštír ‘oberżysta’, proibìt ‘zabronić’[10].
Pod wpływem włoskim dochodzi też często do substantywizacji bezokolicznika, który jest używany wraz z przyimkami. Podobne zjawisko jest spotykane w dialektach czakawskich i kajkawskich[7].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Sławski 1962 ↓, s. 41.
- ↑ Sławski 1962 ↓, s. 46.
- ↑ a b c d e f g Sławski 1962 ↓, s. 50.
- ↑ a b Sławski 1962 ↓, s. 44.
- ↑ a b Sławski 1962 ↓, s. 48.
- ↑ Ježovnik 2019 ↓, s. 451-478.
- ↑ a b c d Sławski 1962 ↓, s. 45.
- ↑ Ježovnik 2019 ↓, s. 489.
- ↑ Ježovnik 2019 ↓, s. 492.
- ↑ Sławski 1962 ↓, s. 45–46.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Janoš Ježovnik: Notranja glasovna in naglasna členjenost terskega narečja slovenščine. Ljubljana: Univerza w Ljubljani, Filozofska Fakulta, 2019. (słoweń.).
- Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
