Jan Baudouin de Courtenay

Fotografia portretowa
Data i miejsce urodzenia	13 marca 1845 Radzymin
Data i miejsce śmierci	3 listopada 1929 Warszawa
Zawód, zajęcie	polski językoznawca
Narodowość	polska
Tytuł naukowy	profesor
Alma Mater	Szkoła Główna (Uniwersytet Warszawski)
Uczelnia	Uniwersytet Kazański 1875-1883; Uniwersytet w Dorpacie 1883-1893, UJ do 1900
Odznaczenia
doktoraty h.c.
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay (ur. 13 marca 1845 w Radzyminie, zm. 3 listopada 1929 w Warszawie^[1]) – polski językoznawca, uznawany za jednego z najwybitniejszych w historii dyscypliny. W latach 70. i 80. XIX wieku twórca szkoły kazańskiej w językoznawstwie. Wprowadził termin fonem w znaczeniu zbliżonym do współczesnego. Publicysta społeczny. Propagował także esperanto.

Rodzina Baudouinów de Courtenay wywodziła się z francuskiej arystokracji – protoplastą rodu był Piotr, najmłodszy z synów króla Ludwika VI Grubego. Jeden z przodków Jana Baudouina de Courtenay przybył do Polski na przełomie XVII i XVIII wieku i został pułkownikiem gwardii cudzoziemskiej na dworze Augusta II Mocnego.

Jan był najstarszym z dzieci radzymińskiego geometry Aleksandra Baudouina de Courtenay (ur. 1815) i Jadwigi z Dobrzyńskich (ur. 1815)^[2]; jego bratem był astronom i urzędnik w Petersburgu Aleksander Baudouin de Courtenay, junior (1860–1926)^[3].

Po ukończeniu gimnazjum realnego w Warszawie Baudouin de Courtenay studiował w latach 1862–1866 w warszawskiej Szkole Głównej, uzyskując stopień magistra nauk historyczno-filologicznych. W latach 1866–1868 jako stypendysta rosyjskiego ministerstwa oświaty pogłębiał studia za granicą w Pradze, Jenie i Berlinie. W 1870 w Lipsku obronił pracę O języku staropolskim sprzed wieku XIV i uzyskał doktorat z filologii^[1].

Jan Baudouin de Courtenay był aktywnym współpracownikiem „Notatek filologicznych”, wydawanych w Woroneżu pod redakcją Aleksieja Chowanskiego. W tym periodyku w latach 1866–1885 opublikowano około dwudziestu jego artykułów. W rosyjskim Archiwum Państwowym literatury i sztuki zachowały się listy, które wymieniali ze sobą Baudouin de Courtenay i Aleksiej Chowanski.

W 1875 został profesorem Uniwersytetu Kazańskiego, a między 1883 a 1893 Uniwersytetu Dorpackiego. W latach 1893–1900 był profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kontraktu nie przedłużono mu w wyniku nacisku władz austriackich i węgierskich, które uznały, że w swoich pracach propaguje panslawizm, stanowiący potencjalne zagrożenie dla monarchii cesarsko-królewskiej^[4]. Był członkiem zawiązanego w 1916 w Petersburgu Koła Przyjaciół Niepodległości Polski^[5]. Następnie do 1918 wykładał na Uniwersytecie Piotrogrodzkim. W 1915 trzy miesiące spędził w carskim więzieniu za opublikowanie broszury pt. Nacijonalnyj i tierritorialnyj priznak w awtonomii (Национальный и терpиториальный признак в автономии). W roku akademickim 1918/19 był profesorem językoznawstwa porównawczego i indoeuropejskiego na powstającym właśnie Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, wykładając m.in. sanskryt i Hymny Rygwedy. Od 1918 był profesorem językoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim. Był członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie.

Według Normana Daviesa Baudouin de Courtenay był jednym z najbardziej nietuzinkowych polskich myślicieli na przełomie XIX i XX wieku. Davies pisze: Był pacyfistą, zwolennikiem walki o ochronę środowiska, feministą, bojownikiem o postęp w dziedzinie edukacji i wolnomyślicielem, występował także przeciwko większości konwencji społecznych i umysłowych, jakie panowały w jego czasach^[6]. Był ateistą^[7][8]. Nie uważał się za członka Kościoła katolickiego przez większość życia, w 1927 złożył formalny wniosek o apostazję^[9].

Baudouin de Courtenay opowiadał się za wprowadzeniem do wszystkich szkół żydowskich na terenie II Rzeczypospolitej nauki polskiego, a do wszystkich szkół polskich – nauki jidysz. W swoich publicznych wystąpieniach otwarcie krytykował antysemityzm i przejawy zorganizowanej ksenofobii, za co był wielokrotnie atakowany^[10].

W wyborach prezydenckich w Polsce w 1922 jego kandydaturę zgłosiły mniejszości narodowe (bez jego wiedzy); w Zgromadzeniu Narodowym oddano na niego w I turze 103 głosy, w II 10, a w III 5.

Obszary badań Baudouina de Courteneya to gramatyka porównawcza języków słowiańskich, a również języków litewskiego, łaciny, greki, sanskrytu,  historia języka polskiego,  historia językoznawstwa czy sztuczne języki (esperanto)^[11][12]

Zajmował się też teorią języka. Podkreślał potrzebę badania nie tylko języka pisanego, ale też mówionego. Był twórcą i głównym przedstawicielem tzw. szkoły kazańskiej, uważanej za prekursora językoznawstwa strukturalnego. Z poglądów i prac tej szkoły czerpał inspirację Ferdinand de Saussure, a również praska szkoła strukturalna. To właśnie Baudouin de Courtenay i Mikołaj Kruszewski wprowadzili takie pojęcia jak system językowy, rozróżnienie między synchronicznym i diachronicznym wymiarem języka, rozumienie fonemu jako jednostki funkcjonalnej różnicującej znaczenia. W późniejszym okresie Baudouin de Courtenay odszedł od tej koncepcji, określając fonem jako psychologiczny ekwiwalent dźwięku. Rozwinął badania nad fonemem, identyfikując go jako składową jeszcze mniejszych elementów – sumę reprezentacji artykulacyjno-fizjologicznych (kinema) i odpowiednich dla nich reprezentacji akustycznych (akusma). Również i to było podejściem prekursorskim, wyprzedzającym rozwiniętą później teorię cech dystynktywnych Opracował pojęcie i rolę analogii językowej i rolę alternacji fonetycznych. Miał wpływ na rozwój dialektologii polskiej^[11][13].

Był pierwszym polskim językoznawcą, który zainteresował się mową dziecka^[14]. Swoje prace naukowe pisał po polsku, rosyjsku, czesku, słoweńsku, włosku, francusku i niemiecku.

Wydał zbiór aforyzmów zatytułowany "Myśli nieoportunistyczne". Pisał w nim: "Akcje z głupoty ludzkiej są najpewniejszemi. Przedsiębiorstwa i stowarzyszenia oparte na takich akcjach będą istnieć wiecznie"^[12].

Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była luteranka Cezaria z Pryfków (1841–1878), która została pochowana na cmentarzu ewangelicko–augsburskim w Warszawie. Jan Baudouin de Courtenay zostawił jej nekrolog: „Anioł miłości, dobroci i przebaczenia, jedynie śmiercią swoją zasmuciła kochające ją serca.”

Drugą żoną profesora była Romualda z Bagnickich (1857–1935) – historyczka i specjalistka od spraw polsko-rosyjskich. Z tego małżeństwa urodziło się pięcioro dzieci:

• Cezaria Baudouin de Courtenay (1885–1967) – profesor etnografii Uniwersytetu Warszawskiego, po II wojnie światowej rektor Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. Jej pierwszym mężem był Max Vasmer, niemiecki językoznawca, drugim Stefan Ehrenkreutz, profesor prawa, senator Rzeczypospolitej i ostatni rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; trzecim Janusz Jędrzejewicz.
• Zofia Baudouin de Courtenay (1887–1967), malarka i rzeźbiarka, mieszkająca w Częstochowie
• Świętosław Baudouin de Courtenay (1888–1960), prawnik i dyplomata
• Ewelina Małachowska-Łempicka (1892–1984), historyczka, zamężna ze Stanisławem Janem Małachowskim-Łempickim (1884–1959)
• Maria Kieresant-Wiśniewska (1897–1945), prawniczka, żona lekarza Sławomira Kieresant-Wiśniewskiego^[2].

Zmarł 3 listopada 1929 w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu ewangelicko-reformowanym przy ul. Żytniej na Woli w Warszawie (kwatera N-2-43)^[15], co miało związek z ogłoszoną w 1927 apostazją^[2].

• Einige Fälle der Wirkung der Analogie in der polnischen Deklination (1868)
• О древнепольском языке до ХIV столетия (O driewniepolskom jazykie do XIV stoletija, 1870)
• Опыт фонетики рязанских говоров (Opyt fonietiki riаzjanskich goworow, 1875)
• Z powodu jubileuszu profesora Duchińskiego (1886)
• O ogólnych przyczynach zmian językowych (1891)^[16]
• Próba teorii alternacji fonetycznych (1894)^[17]
• Кашубский «язык», кашубский народ и «кашубский вопрос» (Kaszubskij „jazyk”, kaszubskij narod i „kaszubskij wopros”, 1897)
• Myśli nieoportunistyczne (1898)
• Szkice językoznawcze (1904)^[18]
• Krzewiciele zdziczenia (1905)
• Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej (1898)
• O języku pomocniczym międzynarodowym (1908)
• Zarys historii językoznawstwa, czyli lingwistyki (glottologii) (1909)^[19]
• Charakterystyka psychologiczna języka polskiego (1915)
• Zarys historii języka polskiego (1922)^[20]
• Mój stosunek do Kościoła (1927)
• Spostrzeżenia nad językiem dziecka (1974)

dostępne w:

• Dzieła wybrane, t. I–VI, Warszawa 1974–1990 PWN (Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem W. Doroszewskiego)
  • Tom I: Szkice językoznawcze (reprodukcja wydania z 1904 r.)
  • Tom II: O drevnepol’skom jazyke do XIV stoletija (reprodukcja wydania z 1870 r.)
  • Tom III: Pisma dialektologiczne
  • Tom IV: Językoznawstwo ogólne i indoeuropejskie
  • Tom V: Pisma polonistyczne, Pisma slawistyczne
  • Tom VI: Pisma publicystyczne (m.in.: Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej; Kwestia polska w Rosji; Państwowość polska a Żydzi w Polsce; Antysemityzm a nauka uniwersytecka w Polsce; Wyznaniowo nieprzyzwoite części ciała; Kwestia żydowska w państwie polskim).

• Jan Baudouin de Courtenay, Dzieła wybrane, t. I–VI:, Warszawa 1974–1990

• Bibliografia prac J. Baudouin de Courtenay (oprac. M. Jasińska) w t. 1.
• Witold Doroszewski, Jan Baudouin de Courtenay – językoznawca i myśliciel, t. 1.
• Przemysław Zwoliński, Jan Baudouin de Courtenay jako pionier gramatyki historycznej języka polskiego, t. 2
• Tine Logar, Jan Baudouin de Courtenay – dialektolog słoweński, t 3.
• Adam Heinz, Jan Baudouin de Courtenay jako teoretyk języka i indoeuropeista, t. 4.
• Janina Kulczycka-Saloni, Jan Baudouin de Courtenay jako publicysta, t. 6.

• Jan Sokołowski, Poglądy Jana Baudouina de Courtenay w dziedzinie teorii pisma, Slavica Wratislaviensia XXIX, 1984, s. 41–55.
• Jan Baudouin de Courtenay a lingwistyka światowa. Materiały z konferencji międzynarodowej. Warszawa 4–7 IX 1979, red. J. Rieger, M. Szymczak, S. Urbańczyk, Wrocław 1989, s. 321–327.

• Utwory Jana Baudouina de Courtenay w serwisie Wolne Lektury
• Dzieła Jana Baudouina de Courtenay w serwisie Polona.pl
• Adam Antoni Kryński, Jan Baudouin de Courtenay, Kraków 1929 (odbitka z czasopisma "Język polski" 1929, z. 6) w serwisie Polona.pl
• Adam Antoni Kryński, Ideje językoznawcze J. Baudouina de Courtenay i dalszy ich rozwój, Warszawa 1930 (odbitka ze "Sprawozdań z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego" 1930) w serwisie Polona.pl