A-4N Skyhawk

Amerykański A-4E Skyhawk z eskadry VA-45
Dane podstawowe
Państwo	Stany Zjednoczone
Producent	Douglas Aircraft Company McDonnell Douglas
Typ	samolot szturmowy
Historia
Data oblotu	29 czerwca 1954
Dane techniczne
Wymiary
Rozpiętość	8,38 m
Długość	12,29 m
Masa
Startowa	11 113 kg
Osiągi
Prędkość maks.	1075 km/h
Zasięg	3200 km
Dane operacyjne
Uzbrojenie
2 działka 20 mm i 4153 kg uzbrojenia na 5 zaczepach (1 pod kadłubem i 4 pod skrzydłami)
Multimedia w Wikimedia Commons

Douglas A-4 Skyhawk (pierwotnie A4D Skyhawk) – amerykański pokładowy samolot szturmowy produkowany przez zakłady Douglas (od 1967 McDonnell Douglas). Prototyp oblatano w 1954 roku.

Samoloty w różnych wersjach brały udział w wojnie wietnamskiej, konfliktach bliskowschodnich w 1967 i 1973 oraz wojnie o Falklandy-Malwiny w 1982.

Prace nad konstrukcją samolotu rozpoczęto na początku lat 50. XX wieku w zakładach Douglas pod kierunkiem Edwarda Heinemanna. W przeciwieństwie do wielu powstających w tym czasie zaawansowanych technologicznie samolotów bojowych, założeniem było skonstruowanie prostego, lekkiego i stosunkowo niedrogiego odrzutowego dziennego samolotu szturmowego, o możliwie dobrych osiągach, który mógł działać bez eskorty myśliwskiej^[1]. W czerwcu 1952 roku marynarka USA (US Navy), poszukująca następcy śmigłowych samolotów Douglas AD Skyraider, zamówiła budowę dwóch prototypów i dziesięciu egzemplarzy przedseryjnych samolotu, który otrzymał oznaczenie w systemie marynarki A4D (czwarty samolot szturmowy Douglas)^[1].

Pierwszy prototyp oblatano po dwóch latach prac, 22 czerwca 1954 roku^[2]. We wrześniu 1955 roku prowadzono morskie próby kwalifikacyjne samolotu na lotniskowcu USS „Ticonderoga”^[2]. Faza prób była prowadzona do połowy 1956 roku, równolegle z uruchomieniem produkcji seryjnej pierwszej wersji A4D-1^[2]. 15 października 1955 roku A4D-1 ustanowił światowy rekord prędkości na trasie zamkniętej 500 km (1118,7 km/h), co było pierwszym takim osiągnięciem dla samolotu szturmowego^[2].

Samoloty amerykańskie były produkowane dla Marynarki USA i Korpusu Piechoty Morskiej i pierwotnie nosiły oznaczenia zgodne z systemem samolotów morskich (A4D z kolejnymi cyframi wersji), na początku lat 60. zmienione na zunifikowane oznaczenie A-4 z kolejnymi literami wersji^[3].

Produkcję zakończono w 1979 r. Wyprodukowano około 2900 egzemplarzy wersji bojowych i około 600 egzemplarzy wersji treningowych.

• XA4D-1 – pierwszy prototyp (oblatany 22 czerwca 1954)^[2]
• A-4A (pierwotnie A4D-1) – pierwsza wersja dla USA dostarczana od 1957 roku^[2]
• A-4B (pierwotnie A4D-2) – wzmocniona konstrukcja, ulepszona awionika i system bombardowania, możliwość tankowania w powietrzu, zestaw uzbrojenia rozszerzony o pociski kierowane AGM-12 Bullpup. Oblatany 16 marca 1956, samoloty seryjne dostarczane od września 1957 roku (wyprodukowano ok. 542)^[3]
• A-4C (pierwotnie A4D-2N) – wprowadzone ograniczone możliwości działania przy każdej pogodzie (m.in. system ślepego bombardowania TPQ-10 i radar wykrywania przeszkód terenowych APG-53). Oblatany 21 sierpnia 1958, seryjne dostarczane od marca 1960 roku (wyprodukowano 638)^[3]
• A-4E (pierwotnie A4D-5) – mocniejszy silnik Pratt & Whitney J52-P-6 zamiast Wright J-65, zwiększony udźwig, dodane dwa punkty podwieszeń, ulepszona awionika (radar dopplerowski, radiowysokościomierz, system nawigacyjny TACAN). Dostarczane od listopada 1962 roku (wyprodukowano 499). Część później zmodyfikowana, z owiewką na grzbiecie według standardu A-4F^[3]
• A-4F – mocniejszy silnik Pratt & Whitney J52-P-8A, dodana owiewka na grzbiecie dla pomieszczenia ulepszonej awioniki, lepszy fotel wyrzucany klasy 0-0, kierowane koło przednie. Oblatany 31 sierpnia 1966, seryjne dostarczane od czerwca 1967 roku (wyprodukowano 146)^[3]
• TA-4F – dwumiejscowa wersja szkolno-bojowa o przedłużonym kadłubie, z kabiną w układzie tandemowym, ze zmianami przewidzianymi dla A-4F. Oblatany 30 czerwca 1965, seryjne dostarczane od maja 1966 roku (wyprodukowano 241)^[4]
• TA-4J – dwumiejscowa wersja szkolno-treningowa, uproszczone wyposażenie bez możliwości bojowych, silnik J52-P-6. Oblatany w maju 1969, seryjne dostarczane od czerwca 1969 roku. Część przebudowano z TA-4F^[5]
• A-4L – samoloty A-4C z awioniką ulepszoną do standardu A-4F, z dodaną owiewką na grzbiecie. Oryginalny silnik J65, trzy węzły podwieszeń. Przebudowano 100 od grudnia 1969 roku^[5]
• A-4M – ulepszona wersja bojowa, w stosunku do A-4F ulepszona konstrukcja, wyposażenie i awionika, mocniejszy silnik Pratt & Whitney J52-P-408A, powiększony statecznik, powiększona przezroczysta część osłony kabiny dla lepszej widoczności, dodany spadochron hamujący. Oblatany 10 kwietnia 1970, seryjne dostarczane od kwietnia 1971 roku^[6]

• A-4G – wersja bojowa dla lotnictwa pokładowego Australii bazująca na A-4E – dostarczono 8 sztuk od lipca 1967 roku^[7]
• TA-4G – dwumiejscowa wersja szkolno-bojowa dla Australii bazująca na TA-4F – dostarczono 2 sztuki od lipca 1967 roku^[7]
• A-4H – wersja bojowa dla Izraela bazująca na A-4E z ulepszeniami, jak powiększony statecznik, spadochron hamujący. Uzbrojenie wzmocnione do dwóch działek 30 mm DEFA ze 150 nabojami każde. Dostarczono 90 samolotów od 1967 roku^[7]
• TA-4H – dwumiejscowa wersja szkolno-bojowa dla Izraela. Dostarczono 10 samolotów^[7]
• A-4K – wersja bojowa dla Nowej Zelandii bazująca na A-4F, z powiększonym statecznikiem, bez spadochronu hamującego, ze zmienioną radiostacją. Dostarczono 10 samolotów^[7]
• TA-4K – dwumiejscowa wersja szkolno-bojowa dla Nowej Zelandii^[7]
• A-4KU – wersja bojowa dla Kuwejtu, 30 zamówione w 1974 roku^[8]
• TA-4KU – dwumiejscowa wersja szkolno-bojowa dla Kuwejtu, 6 zamówione w 1974 roku^[8]
• A-4N – wersja bojowa dla Izraela bazująca na A-4M z ulepszeniami, oblatana 12 czerwca 1972, dostarczana od końca 1972 roku^[7]
• A-4P – samoloty A-4B zmodernizowane dla Argentyny, dostarczane od 1966 roku^[6]
• A-4Q – samoloty A-4B zmodernizowane dla lotnictwa pokładowego Argentyny, 16 sztuk dostarczone od 1971 roku^[6]
• A-4S – samoloty A-4B zmodernizowane dla Singapuru, dostarczane od 1973 roku^[8]
• TA-4S – dwumiejscowa wersja szkolno-treningowa dla Singapuru – dwie osobne kabiny, 3 sztuki^[8]

Pierwsze samoloty A4D-1 dostarczono do dywizjonu VA-72 lotnictwa marynarki USA 9 września 1956 roku, a już 26 października uzyskał on gotowość operacyjną^[2]. W styczniu 1957 roku rozpoczęły się dostawy dla lotnictwa Korpusu Piechoty Morskiej, począwszy od dywizjonu VMA-224^[2].

Do połowy lat 60. Izrael mógł kupować samoloty jedynie we Francji, lecz w tym okresie uwidocznił się brak dostępnego nowoczesnego lekkiego samolotu szturmowego, gdyż Jaguar nie był jeszcze gotowy. Porozumienie zawarte w 1965 roku otworzyło możliwość zakupu samolotów w USA w zamian za udzielenie zgody przez Izrael na sprzedaż broni także krajom arabskim, gdzie USA poszukiwały rynków zbytu^[9]. 2 czerwca 1966 roku zawarto w tajemnicy umowę na sprzedaż samolotów A-4, lecz w nieco zubożonym wariancie pod względem wyposażenia elektronicznego i przenoszonych broni (m.in. bez pocisków kierowanych i przeciwradarowych)^[10]. Na życzenie izraelskie wariant A-4H otrzymał spadochron hamujący i francuskie działka 30 mm (montowane dopiero od 1969 roku)^[10]. Dostawy samolotów zaczęły się od grudnia 1967 roku, po wojnie sześciodniowej^[11]. Po raz pierwszy weszły do akcji w ramach 102. Dywizjonu 4 sierpnia 1968, bombardując palestyński obóz wojskowy w Jordanii^[12]. Zakupiono 48 samolotów A-4H, a w 1969 roku kolejne 42, które łącznie utworzyły trzy dywizjony (102, 109, 115)^[12]. Zakupiono też wówczas 10 szkolno-bojowych TA-4H^[7]. Skyhawki używane były następnie podczas wojny na wyczerpanie z Egiptem nad Kanałem Sueskim, wykonując prawie 6000 misji przy stracie w latach 1969–1970 trzech samolotów^[13]. Po zawarciu rozejmu, USA sprzedały Izraelowi partię wycofanych z własnej służby samolotów A-4E, przystosowanych do przenoszenia pocisków Shrike, Sidewinder i bomb kierowanych AGM-62 Walleye (samoloty te zostały zmodernizowane przez dodanie „garbu” na aparaturę na grzebiecie)^[13]. Utworzono z nich dwa dalsze dywizjony, 110 i 116^[13]. Od sierpnia 1971 roku rozpoczęto program modernizacji samolotów w zakresie silnika i wyposażenia elektronicznego, pod kryptonimem Crystal^[14]. Jednocześnie Izrael zamówił samoloty nowej ulepszonej wersji A-4N Skyhawk II (ostatecznie 117 sztuk)^[14]. Dostawy ich rozpoczęły się na początku 1973 roku^[15].

W czasie wojny Jom Kipur w październiku 1973 roku Skyhawk był najliczniejszym typem samolotu izraelskiego, na wyposażeniu pięciu dywizjonów bojowych^[15]. Atakowały nacierające wojska egipskie i syryjskie. Stracono aż 53 Skyhawki, w tym 31 podczas pierwszych czterech dni, lecz z drugiej strony stanowiło to jedynie 1,1 samolotu na 100 lotów, przy ponad 4695 zadaniach bojowych^[16]. Straty natychmiast wyrównano dostawą z USA 46 A-4E i F począwszy od 21 października, jeszcze podczas wojny, oraz zwiększeniem zamówienia na A-4N o 7 sztuk^[17]. W wojnie tej Skyhawk okazał się bronią decydującą w wyprawie na pustynię Synaj i w czasie walk o Wzgórza Golan. Później samoloty te zmodernizowano wyposażając w izraelskie przyrządy elektroniczne. Na skutek doświadczeń bojowych, od 20 października 1973 roku na samolotach montowano przedłużone rury wylotu gazów (ang. barrel), aby obniżyć skuteczność rakiet z głowicami samonaprowadzającymi się na ciepło i oddalić miejsce wybuchu od sterów^[17].

Argentyna używała A-4P od 1966 roku i A-4C od 1975 roku, oraz w lotnictwie marynarki, A-4Q^[18]. Podczas wojny o Falklandy-Malwiny w 1982 roku, argentyńskie Skyhawki zatopiły brytyjski niszczyciel rakietowy HMS „Coventry”, fregaty „Antelope” i „Ardent” oraz okręt desantowy „Sir Galahad” i uszkodziły kilka jednostek. Skyhawki A-4P i C zostały wycofane w 1999, natomiast od 1998 do służby argentyńskiej weszły 32 A-4AR i 4 dwumiejscowe OA-4AR (dawne A-4M, nowo zmodernizowane w USA przez Lockheed Martin), znane też pod nazwą Fightinghawk^[18]. Zmodernizowane samoloty przenoszą bomby szybujące Dardo 2, bomby klasyczne o wagomiarze do 500 kg, niekierowane pociski rakietowe kalibru 70 mm i 127 mm oraz pociski powietrze-powietrze AIM-9L/M Sidewinder^[18].

• Fuerza Aérea Argentina używa 33 A-4AR/OA-4AR Fightinghawk (3 uległy wypadkom)^[18], do 1988 A-4Q używała też Armada de la República Argentina. Przewidywana jest eksploatacja ich do 2020 roku^[18].
• Marinha do Brasil używa 12 A-4KU zmodernizowane przez Embraera jako AF-1M/MA, samoloty służą na lotniskowcu São Paulo (A12). Swoje maszyny Brazylia pozyskała z nadwyżek sprzętowych Kuwejtu w 1999 roku. Zakupiono wówczas 23 samoloty w tym trzy dwumiejscowe. Pierwszy A-4 wdrożono do eksploatacji w połowie 2000 roku. W ramach wydłużenia czasu eksploatacji samolotów do czasu zakupienia nowych maszyn, mających wejść w skład grup lotniczych planowanych dwóch nowych lotniskowców, Embraer podjął się modernizacji tuzina maszyn A-4 (w tej liczbie znalazły się trzy samoloty dwumiejscowe). Pierwsza z nich, już z nowym systemem nawigacyjnym, łączności, ze zmodernizowanym silnikiem, stacją radiolokacyjną i nowym centralnym komputerem misji, dostarczono marynarce 26 maja 2015 roku^[19].

• Royal Australian Navy – 30 A-4G (w tym 10 odkupionych od USA) używano na pokładzie lotniskowca HMAS Melbourne (R21), wycofane w 1983,
• Indonezyjskie Siły Powietrzne – 30 A-4E, 2 TA-4F, 2 TA-4J, odkupione od Izraela, używane od 1980 do 2003,
• Siły Powietrzne Izraela – 90 samolotów w zmodyfikowanym wariancie A-4H (A-4E, amerykańskie działko 20 mm zastąpiono francuskim działkiem DEFA 30 mm); 106 samolotów w wariancie A-4E (ex-US Navy); 117 samolotów w zmodyfikowanym wariancie A-4N (A-4M, zmieniona awionika i mocniejszy silnik); 49 maszyn w wersji treningowej TA-4 Ajit. Ceremonia zakończenia służby odbyła się 13 grudnia 2015 roku^[20].
• Kuwejckie Siły Powietrzne – 36 A-4KU, ocalałe sprzedano Brazylii,
• Królewskie Malezyjskie Siły Powietrzne – 40 zmodernizowanych A-4PTM (odkupione od USA),
•  Nowa Zelandia – 24 A-4K (w tym 10 odkupionych od Australii), ostatnie samoloty bojowe RNZAF wycofane w 2001,
• Siły Powietrzne Republiki Singapuru – 119 A-4S (odkupione od USA), ostatnie TA-4SU wycofano w 2012,
•  Stany Zjednoczone (US Navy & USMC).

• Lindsay Peacock: McDonnell Douglas A-4 Skyhawk variants. Amersham: Alan W. Hall, 1978, seria: Warpaint Series. No.3. ISBN 0-89402-036-6. (ang.).
• Shlomo Aloni: Israeli A-4 Skyhawk units in combat. Amersham: Osprey Publishing, 2009, seria: Osprey Combat Aircrfat. No.81. ISBN 978-1-84603-430-5. (ang.).