केदारेश्वर (केदारनाथ)/शिवका पुत्र स्वामी कार्तिकेय लाई कुलदेवता मान्दै कार्तिकेयपुर राजधानी स्थापना गरी राज्य सञ्चालन गरेको कारण कत्यूरी भनिएको^[१] कत्यूरी राजवंशमा सनातन हिन्दूधर्ममा आश्रित रहेकाहरूको ठूलो आशा र भरोसा थियो । किन भने यी कट्टर हिन्दु (हिन्दू) थिए । डोटीका राजवंश भगवान शिवका भक्त भएका कारणले स्वामी कार्तिकेयको पूजा गर्दछन । त्यही कार्तिकेय स्थानको नामबाट कार्तिकेयपुर र त्यहाका शासक लाई कत्युरी वंशीय भनिएको हो ^[२]। शौनक गोत्रीय, रघुवंशी(सूर्यवंशी) कत्युरी यी राजाको राजभाषा संस्कृत थियो । बोलचालको भाषा पाली थियो । युद्दगर्दा धर्मयुद्धको नीति अनुसार युद्ध गर्दथे । यिनका कुलदेवता कार्तिकेय देवतालाई बैशाख शुक्ल मोहनी एकादशीमा कार्तिकेयपुरी राज्यबाट नेपालको डोटी ल्याएपछि मोहनी एकादशीको नामबाट कार्तिकेयलाई मोहन्याल भनियो । जुन अहिले नेपालको डोटी जिल्ला मा छ। यिनको राज्य शासन भारतवर्षका चार कुनामा स्थापित हिन्दूहरुका पवित्र चारधाम/चारमठ रामेश्वर, जगन्नाथपुरी, द्वारका र बद्रीनाथसम्म फैलिएको भन्ने तत्कालीन राजाले जारी गरेका ताम्रपत्रमा उल्लेखित करद राज्यहरूबाट प्रमाणित हुन्छ । यसलाई थप प्रमाणित गर्ने आधार भनेका यिनको राज्य भूमिमा रहेका केदारेश्वर (शिव) कार्तिकेय गणका देवी देवताहरुका हजारौ देव मन्दिरहरु र यिनका गुरुपुरोहित संस्कृतका विद्वान रहेको प्रमाणित गर्ने अभिलेख र ताम्रपत्रका लेख हुन् । कत्यूरी राजाको राज्य ७ औँ शाताब्दी देखि १२८० सम्मको अवधिसम्म पहिलो राजधानी जोशीमठ र दोस्रो राजधानी बैजनाथ (बैद्दनाथ) रणचुलाकोटमा स्थापित थियो । यी दुवै स्थानमा राजधानी भएपनि समग्रमा राजधानीलाई कार्तिकेयपुरले नामाकरण गरिन्थ्यो । यिनको शासन कार्तिकेयपुरी राज्यमुकाम (राजधानी)बाट स्वतन्त्ररूपमा चलेको पाईन्छ । कार्तिकेपुरका राजा ललितसुरदेव, भूदेव, देशट देवका ताम्रपत्र, दानपत्र र यिनका शिलालेखबाट यो कुरा पुस्टि हुन्छ । कर्तिकेयपुरी राज्यको दोस्रो राजधानी बैजनाथ (बैद्दनाथ) रणचुलाकोटमा जुम्ला, दुल्लुका राजा क्राचल्लले शाके ११४५ वि.स. १२८० मा आफ्नो राज्य अन्तरगतका १० वटा माण्डलिक (वोटे) राजाहरु^[३]

• (१) याहडदेव
• (२) विद्याचन्द्र माण्डलिक
• (३) चन्द्रदेव माण्डलिक
• (४) जयसिह माण्डलिक
• (५) हरिराजा राउत्तराज
• (६) जिहलदेव माण्डलिक
• (७) अनिलादित्य राउत्तराज
• (८) बल्लालदेव माण्डलिक
• (९) विनयचन्द्र माण्डलिक
• (१०) मुसादेव माण्डलिक र यिनको सैन्य फौजलाई समेटेर लगी आक्रमण गरेका थिए । क्राचल्लको रणचुलाकोटमा भएको यो आक्रमणमा हिन्दू देवताका  मुर्तिहरु टुटफुट भएका अझै यत्र तत्र भेटिन्छन ।

यसरी क्राचल्लका साथमा दुल्लुबाट गएको यो ठूलो सैन्य दलको साथै स्थानीय सामन्त राजाहरुपनि आ–आ्फना सेना सहित सम्मिलित भएका थिए । यी राजाहरूलाई बालेश्वर ताम्रपत्र अनुसार राजा क्राचल्लका मित्रामात्य भनेर सम्मान गरिएको छ । कुमाऊँ विजय भएको उपलक्ष्यमा एकरुद्र बालेश्वरलाई अर्पण गरिएको भूमिदानपत्रमा तिनीहरूको नामपनि उल्लेख गरिएबाट तिनीहरूको सहयोग खस रैका राजा क्राचल्ल लाई अत्यन्त महत्त्वपूर्ण रहेको बुझिन्छ । ^[४] यस प्रकार कत्युरी राजाको राज्य पुर्व तथा ७औ शताब्दी पहिलेको अवधि र क्राचल्ल राजाले बि.स १२८० मा कुमाऊ कार्तिकेयपुरी कत्युरी राजवंशको राज्यमुकम (राजधानी) बिजय गरेदेखि रैका राजा सुर्यमल्लको समय १४२४ सम्म को बीचको अवधि गरी दुई अवधि जुम्लासिंजा, दुल्लुका खशराजा तथा रैका राजा (डोटी रैका राजवंशका पूर्वज)को प्रभुत्व (प्रभाव) कुमाऊ गडवाल क्षेत्रमा रहेको थियो ।

अयोध्याबाट दक्षिण भारत हुँदै उत्तराखण्ड देव भुमिमा प्रवेशगर्ने कत्युरी वंशजको प्राचीन इतिहास सम्बन्धी अनुसन्धान गर्दा र कत्युरी वंशजका राजपुतहरूको मान्यतालाई केलाउदा कत्युरी वंशजका वैदिक देबी देवता सम्बन्धी को इतिहासले कत्युरी राजा कुनिंद, शकका वंशज थिएनन् । कत्युरी वंशज दक्षिण भारत मध्य प्रदेशको उज्जैनबाट पाटलीपुत्र दरवार हुँदै कुमाउँ गढवाल आएको थियो । यो वंशज गुप्त राजा विक्रमादित्यको वंशज थियो । कत्युरीवंश गुप्तराजा तथा बिक्रमादित्य राजाको मूल एकशाखा थियो । ^[५] जसको स्थापना राजा वासुदेव द्वारा ७औं शताब्दीमा कुमाउ कार्तिकेयपुरमा गरिएको थियो, यस वंशजको कर्तिकेयपुरी राज्य हुँदाका बखत त्यहाँको मूल स्थान जोशीमठ थियो भने दोस्रो स्थान बैजनाथ (बैद्दनाथ) रणचुलाकोटमा थियो । कत्युरी राजाको समय (७ देखि ११/१२ औँ शताब्दीमा) यस वंशजका राजाहरु कुमाउँ भित्र टाढा – टाढा सम्म कत्युर उपत्यका (वर्तमानमा बैजनाथ) देखि नै आफ्नो नियन्त्रण राख्ने गर्थे र आफ्नो दोस्रो राजधानी बागेश्वर जिल्लामा बैजनाथमा स्थापित गरेका थिए, जुन त्यतिबेला कार्तिकेयपुरा भनेर जानिन्थ्यो र कत्युर उपत्यकाको माझमा स्थित थियो। ब्रहमदेव(ब्रह्मदेव मण्डी) (कत्युरी उपत्यकाको समतल क्षेत्रमा एक व्यापारिक केन्द्र) लाई कत्युरी राजा ब्रह्मदेवले स्थापित गरेका थिए | जुन नेपालको कञ्चनपुर जिल्लामा ब्रहमदेव मण्डीको नामबाट अहिले पनि स्थित छ। यस्को चरममा कत्युरी अधिराज्य सम्बत १२८० मा जुम्ला दुल्लुका खस चल्ल / मल्ल राजाको आक्रमण हुन् भन्दा पहिले पुर्वमा नेपाल देखि पश्चिममा काबुल, अफगानिस्तान दक्षिणमा रामेश्वर कर्नाटक सम्म फैलिएको थियो | सम्बत १२८० मा खस राजा र चन्द राजाले कत्युरी राज्य आफ्नो आफ्नो आधिन पारेका थिए । केही कालखण्ड पछि चन्द राजा (भारती चन्द, रतन चन्द)ले खस राजामाथि आक्रमण गरी कुमाऊ क्षेत्रमा आफ्नो प्रभुत्व कायम गरे, यो आक्रमणमा चन्द राजा र रैका राजवंश राजाको १२ वर्षे युद्ध भएको थियो । कत्युरी वंशजका शासक द्वारा गरिएको शिल्प-कला अहिले पनि जागेश्वर, बागेश्वर, बैजनाथ र द्वारहाटमा हेर्न सकिन्छ । कत्युरी राजाको एक शाखा अस्कोटको रजवार वंश सन् १२७९ मा पिथौरागढमा स्थापित भयो, जुन कत्युरी राजाहरूको एक शाखा थियो, यो शाखा अभय पाल देव द्वारा स्थापित गरिएको थियो | अभय पाल देव कत्युरी राजा ब्रह्मदेवका नाती थिए । यस वंशले यहाँ तब सम्म शासन गर्यो जब सम्म यो क्षेत्र १८१६ मा सुगौली सन्धि द्वारा ब्रिटिश राजमा गाभिएन । कत्युरी वंशको अर्को वलशाली क्षेत्र डोटी थियो । यहाँका शासकहरू डोटी बोगटानका रजवार भनेर जानिन्थ्ये । डोटी बोगटान क्षेत्र नेपालको बाइसे राज्यको एक हिस्सा हो । कार्तिकेयपुरबाट कार्तिकेय (मोहन्याल) देवतालाई डोटी बोगटानमा ल्यईएका हुन् । यस गणका ठकुरी (राजपुत), ब्राहमण(बाहुन) क्षेत्रीहरूका कुलदेवता वैदिक (हिन्दु) गणका छन् । मष्टो देवता यिनको कुलदेवता छैन । कुनै पनि नामको मष्टो देवतासंग यी सम्बन्धित भेटिदैनन । कार्तिकेयगण र मष्टोगणका देबी देवता पुज्ने तिथि, मिति, बिधि फरक - फरक छ ।^[६] यो सत्यता हुँदा हुँदै पनि कत्युरी नरेश(राजवंश)को विषयमा फरक-फरक इतिहासकारहरुका फरक-फरक मत छन् । यस विषयमा केहीको मत अनुसार कत्युरी शासक मध्यकालमा उत्तराखण्ड क्षेत्रमा राजधानी स्थापना गरी राज्य गर्ने एक शक्तिशाली वंश थियो, भनिन्छ उनका पुर्वजहरु अयोध्याको बर्गुजार शासक थिए। यस कडिले कत्युरीहरूलाई सूर्यवंशी देखि जोड्छ। यद्यपि कति इतिहासकारहरू कत्युरीहरूलाई कुनिन्द शासकद्वारा जोड्छन र बर्गुजार मूलको पनि भन्छन, जसले ६औं देखि ११औं शताब्दी सम्ममा कुमाउँमाथि शासन गरे बद्रीदत्त पाण्डेय जस्ता कुमाऊका इतिहासकारहरूको मत अनुसार कत्युरीहरू अयोध्याबाट आएका थिए र बर्गुजारहरू रामको जेठो छोरा लवको वंशज हुन् । कत्युरीशासक आफ्ना प्रदेशलाई कुर्माञ्चल भन्ने गर्थे, कुर्माहरूको अञ्चल (भूमि), विष्णुको देश्रो अवतार कुर्म अवतार जुन नामबाट वर्तमानको क्षेत्रको नाम कुमाउँ भएको छ।

कत्यूरी गणकाहरूको राज्य कत्यूरदेखि डोटीसम्म वि.स.७००—१४४० को समय अवधि ७४० वर्ष र रैका राजवंश (राइका)राजासँगको पाल राजाको डोटीमा भएको युद्धको ११ वर्षको अन्तमा सम्झौता(धितधरम) अनुसार स्थापित भएको रैकाराज्य अधिनस्त डोटी बोगटान राज्यलाई समावेस गराउँदा रतन पाल वि.स.१४५२ देखि नागी वोगटी रजवार वि.स. १८५५ सम्म ४०३ वर्ष रामसिह वोगटी रजवारको समय वि.स. १८८४ लाई आधार मान्ने हो भने ४३२ वर्ष गरी जम्मा ११७२ वर्ष सञ्चालन भएको थियो ।

|- |७ ||शाह ||भारतको

डोटी क्षेत्रमा ऐतिहासिक डोट्याली गीत, कथा, वीरताका वीरगाथाहरु ऐतिहासिकतालाई जोगाई राख्न सांस्कृतिक निधिको रूपमा जनआधारित रहेका छन् ।

• 1. वीर गाथा:- राजा, रजवार, योद्धा, पायक, लोकपुरुष सम्बन्धी पौराणिक गाथा —रामायण, महाभारतका पात्रहरू सम्बन्धी (राम, लक्ष्मण, सीता, कृष्ण, हनुमान)
  2. धार्मिक गाथा:- स्थानीय देवी–देवता शिव अवतारी देवताहरू सम्बन्धी
  3. इतिहास गीत:- चैत, वीरगाथा, भारत, धमारी, चाँचरी, जागर, भाडा,गिर, भोस्सो
  4. प्रार्थना गीत:- फाग, जागर, मङ्गल
  5. संस्कार गीत:- सगुन, वर्तबन्ध, विवाह, जन्म, न्वारन, भुवा
  6. मुक्तक गीत:- दोहरा, न्यौले, बैरा, भगन्यौला, भैलो , होरी
  7. कृषि गीत:- चैतालो, भैनी, रोपाई गीत, ऋतु गीत

• 1. रैका राजवंश
  2. चन्द
  3. देउवा
  4. डोटी बोगटान
  5. कार्तिकेय (मोहन्याल)
  6. मष्टो देवताखस हरुको प्राचीन धर्म ।
  7. अजयमेरुकोट
  8. बोगटाकोट