Уйгур чĕлхи
Уйгур чĕлхи, — уйгурсен чĕлхи, тĕрĕк чĕлхисем шутне кĕрет. Узбек чĕлхипе пĕрле карлук ушкăнне кĕрет.
Ку чĕлхепе Китайра, Казахстанра, Узбекистанра, Кăркăстанра тата Туркменистанра калаçаççĕ. Уйгурсен пĕчĕк ушкăнĕсем Афганистанра, Сауд Аравийĕнче тата Турцире пурăнаççĕ.
Чĕлхе кун-çулĕ
[тӳрлет | кодне тӳрлет]VIII ĕмĕрте темиçе йăха пĕрлештерсе уйгурсем Тĕп Азире пысăк патшалăх йĕркеленĕ. Ку вăхăтра вĕсем çыруллăх та йĕркеленĕ. Çак çыруллăха вĕсем сăкăтсенчен илнĕ пулас.
Хальхи вăхăтччен уйгур çыруллăхĕн чылай палăкĕсем сыхланса юлнă. Юсуф Хас-Хаджибăн 1070 çулхи «Кутадгу билиг» (Телейлĕ пĕлӳ) уйрăмах кăткăслă. Каярах уйгур чĕлхине чагатай чĕлхи хĕсме пуçланă.
Хальхи çырулăхĕ
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Хальхи уйгур чĕлхи XVII ĕмĕрте çурала пуçланă. Уйгур чĕлхин халĕ икĕ тĕсĕ пур: тухăç-туркестанри (арап çырулăхĕ çинче никĕсленет, 1965-1982 çулсенче латтин алфавитне усă курнă) тата тĕп-азири. Тĕп азири тĕсĕ малтан 1930 çулччен арап çырулăхĕпе, каярахпа латиница çине (1930—1946) куçнă:
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | Ə ə | G g |
| Ƣ ƣ | H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n |
| Ŋ ŋ | O o | Ө ө | P p | Q q | R r | S s | Ş ş |
| T t | U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | ’ |
1947 çулта вара кириллица çине куçарнă:
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ә ә | Ж ж | Җ җ | З з | И и | Й й | К к | Қ қ |
| Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р |
| С с | Т т | У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч |
| Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Вĕсене пĕтĕмлетекен тĕпĕ шутĕнче тĕп диалект шутланать.
Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем |
|
|---|---|
| пратĕрĕк † | |
| Пăлхар ушкăнĕ | |
| Авалхи тĕрĕк |
авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † | орхон-енисей (ватă тĕрĕк) | уйгур рунă (орхон-уйгур) † |
| Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ1 |
кăркăс-кăпчак3: кăркăс (çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) | çурçĕр алтай1: шор челхин кондом диалекчĕ2, чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ2, çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) | тапалар3 |
| Карлук ушкăнĕ |
карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)1 | карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, чагатай, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — айна ‡, или-тĕрĕк, лобнор ‡1, узбек, уйгур (çĕнĕ уйгур), хотан2, хотон (†) ‡1, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем2 |
| Кăпчак ушкăнĕ |
авалхи кăпчак † | нухай-кăпчак: алабуга-нухай2, аçтăрхан-нухай2, казах, каракалпак, нухай, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡2, ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, юртă-нухай2 | атăл-кăпчак: пушкăрт, çĕпĕр-тутар, тутар (диал.: мишер) | половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар1 (караим, крым диалекчĕ2, крым тутар (литература), крымчак2, крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, урум (азовçум) — кăпчак пуплевĕсем2), кумăк-карачай-балкар1 (эрмен-кăпчак †, карачай-балкар, кумăк), мамлюк-кăпчак † |
| Огуз ушкăнĕ |
авалхи огуз † | печенег †1 | салар | çурçĕр узбек (икан-карабулак) | хăй огуз: азербайджан (диалектсем) | айналлу2 | афшар2 | балкан-гагауз | гагауз | кашкай2 | осман † | салчук2 | сири-туркмен2 | сонкор-тĕрĕк | турккă (диал.: кипр) | туркмен (диал.: трухмен) | урум (азовçум) — огуз пуплевĕсем | хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) | хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)2 | цалк2 | крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ |
| Саян (тобас) ушкăнĕ | |
| Хакас (кăркăс) ушкăнĕ |
сарăк-югур (хара-йогур) | фуюй-кăркăс | хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ2, чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ2, хакас |
| Якут ушкăнĕ |
ака теекен | о-теекен, çав шутра долган2, якут литератури |
| Çырулăх |
орхон-ениçей рунисем | пăлхар рунисем | яналиф |
| Асăрхавсем: 1 чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); 2 «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); 3 кăпчак, пулас; † çухалнă, уйрăлнă е улшăннă чĕлхесем; (†) çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем | |
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
