Amerika yenotu
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Ranqsız: Amorphea Ranqsız: Obazoa Ranqsız: Opisthokonta Ranqsız: Holozoa Ranqsız: Filozoa Aləm: Heyvanlar Yarımaləm: Eumetazoylar Klad: ParaHoxozoa Klad: İkitərəflisimmetriyalılar Klad: Nephrozoa Tipüstü: Sonağızlılar Tip: Xordalılar Klad: Olfactores Yarımtip: Onurğalılar İnfratip: Ağızçənəlilər Klad: Eugnathostomata Klad: Teleostomi Klad: Euteleostomi Klad: Xoanlar Klad: Rhipidistia Klad: Tetrapodomorpha Klad: Eotetrapodiformes Klad: Elpistostegalia Klad: Stegocephalia Sinifüstü: Dördayaqlılar Klad: Reptiliomorpha Klad: Amniota Sinif: Məməlilər Klad: Theriimorpha Klad: Theriiformes Klad: Trechnotheria Klad: Cladotheria Klad: Prototribosphenida Klad: Zatheria Klad: Tribosphenida Yarımsinif: Vəhşi heyvanlar Klad: Euteriyalar İnfrasinif: Plasentalılar Maqndəstə: Boreoeutheria Dəstəüstü: Lavrazioterilər Klad: Scrotifera Qranddəstə: Ferungulata Mirdəstə: Ferae Klad: Pan-Carnivora Klad: Carnivoramorpha Klad: Yırtıcıkimilər Dəstə: Yırtıcılar Yarımdəstə: İtkimilər İnfradəstə: Arctoidea Fəsiləüstü: Musteloidea Fəsilə: Yenotlar Yarımfəsilə: Procyoninae Triba: Procyonini Yarımtriba: Procyonina Cins: Yenot Növ: Amerika yenotu
Beynəlxalq elmi adı
Procyon lotor L., 1758[1][2]
Şəkil axtarışı ITIS   180575 NCBI   9654 EOL   328598 FW   50729

Amerika yenotu (lat. Procyon lotor) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin məməlilər sinfinin yırtıcılar dəstəsinin yenotlar fəsiləsinin yenot cinsinə aid heyvan növü.

Xarici görkəminə görə yenotaoxşar itə bənzəyir. Bədəninin uzunluğu 60 sm, quyruğunun uzunluğu isə 25 sm-ə çatır. Bədəni enlikürək, qısa pəncəli, uzun barmaqlı, başı enli, kiçik, nazik sifətli, qulaqları böyükdür. Tükü qalın, uzun, tünd boz rəngdədir. Sifətində ağ haşiyəli qara maska var. Quyruğunda 5-7 enli qara və ya ağ həlqə mövcuddur. Pəncələri qısadır və barmaqlar yaxşı inkişaf etdiyindən, onların izi insan əlinin izini xatırladır. Yenotun ön pəncələri çevikliyinə görə, insan əlləri ilə rəqabət apara bilər. Yenot ön pənçələri ilə əşyaları tutur və saxlayır, həmçinin qidasını yuyur. Xəzi sıx olub, qəhvəyi-boz rəngdədir.^[3]

Amerika yenotu Panama boğazından Kanadanın cənub əyalətlərinə qədər Şimali Amerikada geniş yayılmışdır. Növün iqlimləşdirilməsi ilk dəfə Almaniyada və keçmiş SSRİ ərazisində aparılmışdır. Daha sonra buraxıldığı məntəqələrdən Fransaya və digər Avropa ölkələrinə daxil olmuşdur. Yenotlar Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 1941-ci ildə Avropadan İsmayıllı rayonuna 21 baş (11 erkək və 10 dişi) gətirilərək buraxıldı. Amerika yenotları bu yeni yaşayış mühitinə asanlıqla adaptasiya oldular və qısa müddətdə populyasiya sayını artırmağa başladılar.. Hazırda yenot Zaqatala-İsmayıllı və Lənkəran massivlərində geniş yayılıb.^[4] Azərbaycandakı yenot populyasiyaları yayılaraq Rusiya, Gürcüstan və İran kimi qonşu ölkələrdə məskunlaşa biliblər. Hazırda Azərbaycanda yenotların 3 təcrid olunmuş alt populyasiyası var: şimal, şimal-qərb və ölkənin cənubu.

Amerika yenotu Azərbaycanda işğalçı (invaziv) növdür. O, yerli biomüxtəlifliyə və xüsusilə Qırmızı Kitaba düşmüş heyvan növlərinə zərər verir.^[5]

Yaşlı koğuşlu ağacları, həmçinin su hövzələri və bataqlıq ərazilər olan qarışıq meşələr yenot üçün daha əlverişlidir. İynəyarpaqlı meşələrdə, həmçinin su hövzələri olmayan meşələrdə rast gəlinmir. Ağac koğuşlarından sığınacaq kimi istifadə edir. Antropogen landşaftlara asanlıqla uyğunlaşaraq, tarlalarda, bağlarda, çox zaman şəhərlərdə və şəhərətrafı ərazilərdə məskunlaşır. Yenot yuvasını ağacların koğuşunda düzəldir. Məcburi hallarda yerüstü sığınacaqlardan – qayalardakı yarıqlardan, porsuqların yuvalarından istifadə edir, özü yuva qaza bilmir.

Alaqaranlıq-gecə həyat tərzi keçirir, gündüzlər yuvalarında gizlənir. Alaqaranlıq düşəndə ova qida axtarışı üçün öz ərazisini gəzir. Yenot nadir hallarda öz sığınacağından 1,5 km-ə qədər uzaqlaşır.^[6] Yenot ağaclara asanlıqla dırmanır. Tutucu barmaqları, ona düz budaqlardan tutaraq, sallanmaq imkanı verir. Gecə görməsi və vibrissaları sahəsində yenot tamamilə qaranlıqda da asanlıqla hərəkət edir. Yenotlar fəsiləsinin qış yuxusuna gedən yeganə nümayəndəsidir. Yuxu dərin deyil, fasiləlidir. Kanadada qış yuxusu 4–5 ay davam edir, cənub rayonlarında isə ümumiyyətlə qış yuxusuna getmirlər.

Yenot həm bitki, həm də heyvan mənşəli qidalarla qidalanır. Onun qidası fəsildən asılı olaraq dəyişir. Yazda və yayın əvvəlləri onun rasionunda heyvani qidalar (həşəratlar, qurbağalar, sürünənlər, yengəc və xərçənglər, balıqlar, gəmiricilər və quş yumurtaları), yayın ikinci yarısı və payızda isə bitki qidaları (meyvələr və giləmeyvələr, qozalar) üstünlük təşkil edir. Yeməzdən əvvəl qidasını suda yuyur.

Yenot çox möhkəm heyvandır. O infeksion və invazion xəstəliklərə qarşı çox dözümlüdür və yırtıcılardan aqressiv şəkildə müdafiə olunur. Əgər təhlükədən qaça və ya gizlənə bilmirsə, özünü ölülüyə vurur. Xaraktercə çox aktiv, hər şeyi bilməyə həvəsli, dalaşqan, cəsarətli heyvandır. ABŞ-də və bir sıra digər ölkələrdə yenotları əhliləşdirilmiş heyvan kimi evdə saxlayırlar. 20 ilə qədər yaşayır.

Cütləşmə fevral-mart aylarında baş verir. Boğazlıq dövrü 62 gün davam edir. 3–7 bala verir. Balalaları kör doğulur, 10–20 gündən sonra gözləri açılır. İllər boyu nəzarətsiz aparılan ov nəticəsində vəhşicəsinə məhv olunur. Dişilər bir yaşlarında cinsi yetkinliyə çatırlar. Amerika yenotu qiymətli xəz- dəri heyvanıdır. Əti yeməlidir. Piyi də yeməli olub, həm də xeyirlidir.^[7]