Norboʻtabiy, Norboʻtaxon (taxminan 1749—1798) — Qoʻqon xoni (taxminan 1763—1798), oʻzbeklarning Ming sulolasiga mansub. Abdulkarimbiyning nabirasi, Abdurahmonxonning oʻgʻli. 14 yoshidan taxtga chiqqan. Namangan beklarining separatizmini bostirgan. Qoʻzgʻolon koʻtargan Xoʻjand begini yengib, shaharni oʻziga boʻysundirgan. Ammo Oʻratepa nomigagina Buxoro amirligiga tobe boʻlib qolgan. Norboʻtabiy hukmronligining soʻnggi yillarida akasi Hojibek Oʻratepa va Qurama xokimlari yordamida isyon koʻtarmoqchi boʻlgan. U Toʻraqoʻrgʻon va Andijonni maskan tutgan. Norboʻtabiy Andijonga qoʻshin tortib, akasi bilan sulh tuzgan.

Norboʻtabiy vafot etgan yil (1798) Erdonaxon maqbarasi yaqinidagi Norboʻtabiy madrasasi qurilishi nihoyasiga yetgan. Norboʻtabiy davrida Fargʻona vodiysini birlashtirish jarayoni tugagan, iqtisodiyot tiklangan, moʻl-koʻlchilik, arzonchilik boʻlgan. Bu esa Fargʻonaga chekka tuman va viloyatlardan koʻplab aholini koʻchib kelishiga zamin yaratgan. Qoʻqon vodiyning madaniy-iqtisodiy markaziga aylangan.^[1]

Norbo'tabiy saltanatining boshida uning qarindoshi Abdulla qushbegi amalda regent bo'ladi. Norbo'tabiy uning yordami bilan Chust va Namangan hokimlarining boʻlginchiligini bostirishga muvaffaq boʻldi. Norbo'tabiy bilan Abdulla Qushbegi oʻrtasida yuzaga kelgan nizo ikkinchisining oʻlimi bilan yakun topdi.

Norbo'tabiy Xo‘jandni zabt eta oldi.

Toshkentni Qo‘qon xonligiga qo‘shib olishga urinishlar muvaffaqiyat qozonmadi.

Norbo'tabiy (1763-1798) davrida mamlakatda nisbiy siyosiy osoyishtalik o‘rnatilib, iqtisodiy taraqqiyot uchun qulay sharoitlar yaratildi. Norbo'tabiy mis tangalar — hovuzlar chiqargan.

Qo‘qonlik tarixchi Mulla Olim Maxdum Xoji Qo‘qon xoni Norbo‘tabiyning hukmronligini shunday ta’riflaydi: “Uning davrida g‘am-tashvish va g‘am-g‘ussa bo‘lmagan, ochlik va qimmatlik bo‘lmagan. O'sha xon davrida pul tizimi muomalaga kiritildi, hech kim omborlardan don sotib olmadi, chunki u bekorga berilgan edi. Bunday arzon va osoyishta hayotni eshitgan qo‘shni viloyatlarning ko‘plab xalqlari Farg‘onaning obod va tinch bo‘lishiga sabab bo‘lgan Xo‘qandga ko‘cha boshladilar”

Tarixchi Mahmud Hakim Yayfoniy shunday yozgan edi: “...hamma boy va teng, har bir xonadon donga to‘la va g‘allani tekinga berishdan boshqa chora yo‘q edi. Tangaga qo‘y sotib olish mumkin bo‘lgan va bu tanga Norbo‘taxon tomonidan muomalaga chiqarilgan va muomalaga kiritilgan. Har tomondan ko‘chmanchilar kelib, bu yerga to‘planishdi”

Norbo'tabiy Buxoro amiri Shohmurod (1785-1800) bilan tinch-totuv munosabatlar oʻrnatgan. Shuningdek, 1774-1798 yillarda Qing imperiyasi bilan diplomatik aloqalar qilgan.

Norbo'tabiy ilm va san’at homiysi edi. O'sha paytda Qo'qonda faol qurilish ishlari olib borildi. 1798-yilda Qoʻqonda Norbo'tabiy madrasasi qurilishi tugallandi. Norbo'tabiy davrida bir qancha madrasalar qurilgan: 1762-yilda - Sulaymoniya madrasasi, 1789-yilda - Eshon Xonxo'ja, 1794-yilda - Imom Bakir, 1795-yilda - To'ra Hakim, 1798-yilda - Madrasai Mir, Norbo'tabiy madrasasining ushbu binolari orasida. U hozirgi kungacha saqlanib qolgan va Madras-i Mir nomi bilan ham mashhur.

Norbo‘tabiy davrida Qo‘qonda mashhur madaniyat namoyandalari yashab ijod qilgan. Bulardan Muhammad G‘oziy, Nodir, Xo'jamnazar Xuvaydo, Xoja Maslahatuddin Ummatvaliy va uning o‘g‘li Xoja Muhammad Nosiruddin... Norbo‘tabiy umri davomida Xoja Muhammad Nosiruddin va Xoja Muhammad Yoqub Oxundga ta’zim qilib, ularning muridi bo‘lgan. Oʻgʻillari: Muhammad Amin, Muhammad Olim va Muhammad Umarxonlar ham taʼlim olish uchun Muhammad Nosiruddin qoʻliga topshirdilar.[9]

1798-yilda Norbo'tabiy vafot etgach, uning oʻgʻli Olimxon (1798-1810) davlat hukmdori deb eʼlon qilindi.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

.