เจ้าจอมมารดาแย้ม เป็นนางละครที่มีชื่อเสียงนางหนึ่งมีสมญาว่า แย้มอิเหนา ภายหลังเรียกกันว่า คุณโตแย้ม^[1] ที่รับราชการสนองพระเดชพระคุณเป็นพระสนมในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

เจ้าจอมมารดาแย้ม เป็นธิดาของพระยาไกรเพ็ชรรัตนสงคราม (ทองดี)^[2][3][4] เธอเป็นศิษย์คนหนึ่งของสมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุ้ย กรมหลวงพิทักษ์มนตรี เจ้าจอมมารดาแย้มจึงเป็นนางละครผู้มีชื่อในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ที่โดดเด่นจากแสดงเป็นอิเหนา จึงรับสมญาว่าแย้มอิเหนา^[1] แล้วรับราชการสนองพระเดชพระคุณเป็นพระสนมในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย มีพระราชธิดาเพียงพระองค์เดียวคือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามารยาตร (ประสูติ: 2 กุมภาพันธ์ 2365 — สิ้นพระชนม์: ในรัชกาลที่ 4)^[2]

ด้วยความที่เธอเป็นนางละครผู้มีชื่อเสียง หลังพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยสวรรคต จึงหวนมาเป็นครูละครและถ่ายทอดวิชาแก่ศิษย์จนเป็นนางละครที่มีชื่อเสียงเช่นกันคือ ท้าววรจันทร์ (เจ้าจอมมารดาวาด ในรัชกาลที่ 4) และเจ้าจอมมารดาเขียน ในรัชกาลที่ 4^[1] เจ้าจอมมารดาแย้มมีศิษย์คนหนึ่งที่สามารถจดจำท่าและจังหวะจะโคนได้อย่างแม่นยำ เธอจึงตั้งชื่อให้ศิษย์คนนั้นว่า "แย้ม" เช่นเธอ ซึ่งต่อมาเป็นหม่อมละครของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)^[5] ซึ่งลูกศิษย์รุ่นหลังที่สืบทอดวิชามาจากท่านก็เป็นผู้วางรากฐานการเรียนการสอนและรูปแบบการแสดงแก่กรมศิลปากรที่ตกทอดมาถึงยุคปัจจุบัน^[1]

ในปัจฉิมวัย เจ้าจอมมารดาแย้มได้รับคำเชิญจากท้าววรจันทร์ (เจ้าจอมมารดาวาด) ซึ่งเป็นลูกศิษย์คนหนึ่ง ให้มาพำนักที่วังปากคลองตลาดร่วมกันเมื่อปี พ.ศ. 2420 ซึ่งเป็นช่วงที่เธอเจ็บป่วย ดังนั้นเจ้าจอมมารดาแย้มจึงมอบหน้าที่การปลงศพและทรัพย์สมบัติที่มีอยู่ทั้งหมดให้แก่ท้าววรจันทร์ แต่สิ้นพิธีปลงศพเจ้าจอมมารดาแย้มแล้ว ท้าววรจันทร์ได้มอบทรัพย์สมบัติดังกล่าวให้แก่หลานของเจ้าจอมมารดาแย้ม^[3][4]

ด ค ก ภรรยาในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
พระภรรยาเจ้า	พระอัครมเหสี เจ้าฟ้าบุญรอด พระมเหสี เจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี
บาทบริจาริกา	เจ้าจอมมารดา เจ้าจอมมารดากรุด · เจ้าจอมมารดากล่ำ · เจ้าจอมมารดาเกด · เจ้าจอมมารดาแจ่มใหญ่ · เจ้าจอมมารดาทรัพย์ · เจ้าจอมมารดาทองดี · เจ้าจอมมารดาทองอยู่ · เจ้าจอมมารดาทิม · เจ้าจอมมารดานวล · เจ้าจอมมารดาน้อย · เจ้าจอมมารดาน้อยระนาด · เจ้าจอมมารดานิ่ม · เจ้าจอมมารดาบุญมา · เจ้าจอมมารดาบุนนาค · เจ้าจอมมารดาปราง · เจ้าจอมมารดาปรางใหญ่ · เจ้าจอมมารดาพะวา · เจ้าจอมมารดาพิม · เจ้าจอมมารดาพุ่ม · เจ้าจอมมารดาม่วงซอ · เจ้าจอมมารดาม่วงใหญ่ · เจ้าจอมมารดาแย้ม · เจ้าจอมมารดาเรียม · เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์ · เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็ก · เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์ใหญ่ · เจ้าจอมมารดาเลี้ยง · เจ้าจอมมารดาศิลา · เจ้าจอมมารดาสวน · เจ้าจอมมารดาสั้น · เจ้าจอมมารดาสี · เจ้าจอมมารดาหนูจีน · เจ้าจอมมารดาเหมเล็ก · เจ้าจอมมารดาเหมใหญ่ · เจ้าจอมมารดาอ้น · เจ้าจอมมารดาอัมพา · เจ้าจอมมารดาอิน · เจ้าจอมมารดาเอม เจ้าจอม เจ้าจอมจิตร · เจ้าจอมทองคำ · เจ้าจอมทับ · เจ้าจอมน้อย · เจ้าจอมน้อยพระแสง · เจ้าจอมน้อยใหญ่ · เจ้าจอมนิ่ม · เจ้าจอมบัว · เจ้าจอมปราง · เจ้าจอมปุก · เจ้าจอมพลับ · เจ้าจอมพุ่ม · เจ้าจอมเพ็ง · เจ้าจอมยี่สุ่น · เจ้าจอมสาหร่าย · เจ้าจอมแสง · เจ้าจอมหงษ์ (บุตรเจ้าพระยาโกษฐา) · เจ้าจอมหงษ์ (อหะหมัดจุฬา) · เจ้าจอมอำพัน · เจ้าจอมอิ่มย่าหรัน
พระภรรยาเจ้าและพระสนมใน รัชกาลที่ 1 · รัชกาลที่ 2 · รัชกาลที่ 3 · รัชกาลที่ 4 · รัชกาลที่ 5 · รัชกาลที่ 6 · รัชกาลที่ 10