జవాలాముఖి, లేదా జ్వాలాముఖి భారతదేశంలోని హిమాచల్ ప్రదేశ్‌లోని కాంగ్రా జిల్లాలో ఒక దేవాలయ పట్టణం, నగర్ పరిషత్ . హిందూ ధర్మ ఆధారాల ప్రకారం హరిద్వార్ లాగా ఇక్కడ వెలసిన స్థలంగా భావిస్తారు. జవాలాముఖిలో ఉన్న పవిత్ర జ్వాలాముఖి ఆలయం నుండి ఈ పట్టణానికి ఆ పేరు వచ్చింది. ^[1]

జవాలాముఖి వద్ద ఉంది31°52′32″N 76°19′28″E / 31.87561°N 76.32435°E / 31.87561; 76.32435 . ^[2] ఇది సగటున 610 మీటర్లు (2,001 అడుగులు) ఎత్తులో ఉంది.

2001 భారత జనాభా లెక్కల ప్రకారం, ^[3] జ్వాలాముఖి జనాభా 4931. జనాభాలో పురుషులు 52%, స్త్రీలు 48% ఉన్నారు.

2021 భారత జనాభా గణన ప్రకారం,^[3]

• గృహాల సంఖ్య - 1,012
• సగటు గృహ పరిమాణం (ప్రతి కుటుంబానికి) - 5.0
• జనాభా-మొత్తం - 4,931
• జనాభా-పట్టణ - 4,931
• పట్టణ జనాభా నిష్పత్తి (%) - 100
• జనాభా-గ్రామీణ - 0
• లింగ నిష్పత్తి - 906
• జనాభా (0-6 సంవత్సరాలు) - 608
• లింగ నిష్పత్తి (0-6 సంవత్సరాలు) - 961
• ఎస్.సి జనాభా - 812
• లింగ నిష్పత్తి (SC) - 961
• ఎస్.సి (%) నిష్పత్తి - 16.0
• ఎస్.టి జనాభా - 0
• లింగ నిష్పత్తి (ST) - 0
• ఎస్.టి నిష్పత్తి (%) - 0
• అక్షరాస్యులు - 3,777
• నిరక్షరాస్యులు - 1,154
• అక్షరాస్యత శాతం (%)

ఈ దేవాలయం జ్వాలాముఖి దేవతకి ప్రసిద్ధి చెందిన పుణ్యక్షేత్రం, దీనిని దుర్గ లేదా కాళి అని కూడా పిలుస్తారు. ఈ ఆలయం 51 శక్తి పీఠాలలో ఒకటిగా పరిగణించబడుతుంది. దుర్గా దేవి యొక్క గొప్ప భక్తుడైన కాంగ్రాలోని పాలక రాజు రాజా భూమి చంద్, కటోచ్ పవిత్ర స్థలం గురించి కల కన్నాడని, ఆ ప్రదేశం ఎక్కడ ఉందో తెలుసుకోవడానికి రాజు ప్రజలను పంపాడని చరిత్ర చెబుతోంది. ఆ స్థలం కనుగొనబడిన తరువాత ఆ ప్రదేశంలో రాజు ఒక ఆలయాన్ని నిర్మించాడు. ^[4] ప్రస్తుత మందిరంలో బంగారు పూతపూసిన గోపురం, వివిధ శిఖరాలు, వెండి ప్రవేశ ద్వారం ఉన్నాయి. ఈ ఆలయం ధౌలాధర్ పర్వత శ్రేణిలో ఉంది. జ్వాలాముఖి దేవి గర్భగుడి లోపల ఒక రాతిలో చిన్న పగులు నుండి వెలువడే శాశ్వతమైన జ్వాలలు వస్తుంటాయి. వాటిని పూజిస్తారు. నవదుర్గాలకు ప్రతీకగా ఉండే తొమ్మిది జ్వాలలు ఈ క్షేత్రంలో పూజింపబడుతున్నాయని నమ్ముతారు. మంటలు ఎప్పుడొచ్చాయో, ఎక్కడి నుంచి మంటలు పుట్టాయో తెలియరాలేదు. దేవాలయం క్రింద భూగర్భ అగ్నిపర్వతం ఉందని, అగ్నిపర్వతం యొక్క సహజ వాయువు జ్వాలల ద్వారా రాతి గుండా కాలిపోతుందని శాస్త్రవేత్తలు అంచనా వేశారు. మొఘల్ రాజవంశం స్థాపించిన చక్రవర్తి అయిన అక్బర్ అగ్ని పట్టణాన్ని కాల్చేస్తుందనే భయంతో ఒకసారి మంటలను ఇనుప చట్రంతో కప్పి, వాటిపై నీటిని చల్లడం ద్వారా మంటలను ఆర్పడానికి ప్రయత్నించాడు. కానీ మంటలు ఈ ప్రయత్నాలన్నింటినీ ధ్వంసం చేశాయి. అక్బర్ అప్పుడు మందిరానికి బంగారు పారాసోల్ (ఛత్రి)ని బహూకరించాడు. అయితే, పరావాహిక అకస్మాత్తుగా పడిపోయింది, బంగారం మరొక లోహం ఏర్పడింది, అది ఇప్పటికీ ప్రపంచానికి తెలియదు. ఈ సంఘటన తర్వాత దేవతపై ఆయనకున్న నమ్మకం మరింత బలపడింది. వేలాది మంది యాత్రికులు తమ ఆధ్యాత్మిక కోరికలను తీర్చుకోవడానికి ఏడాది పొడవునా పుణ్యక్షేత్రాన్ని సందర్శిస్తారు. ^[5]

ఈ ఆలయం ధర్మశాల - సిమ్లా రహదారిపై సుమారు 20 దూరంలో చిన్న స్థలంలో ఉంది. జవాలాముఖి రోడ్ రైల్వే స్టేషన్ నుండి 20కిమీ దూరంలో ఉంది. ప్రతి సంవత్సరం వందల వేల మంది యాత్రికులను ఆకర్షిస్తుంది. ఆలయం ముందు ఒక చిన్న వేదిక, నేపాల్ రాజు సమర్పించిన భారీ ఇత్తడి గంట వేలాడదీసిన పెద్ద మండపం ఉన్నాయి. సాధారణంగా, దేవతకు పాలు, నీరు నైవేద్యంగా పెడతారు. గుంటలోని పవిత్ర జ్వాలలకు అభిషేకం చేస్తారు.

దేవత యొక్క ప్రసాదం రబ్రీ లేదా చిక్కని పాలు, మిస్రీ లేదా మిఠాయి, కాలానుగుణ పండ్లు, పాలతో చేసిన భోగ్ . జ్వాల ముందు శ్రీ యంత్రం ఉంది, అది శాలువాలు, ఆభరణాలతో కప్పబడి ఉంటుంది. పూజ వివిధ 'దశలు' కలిగి ఉంటుంది. ఆచరణాత్మకంగా రోజంతా కొనసాగుతుంది. రోజులో ఐదుసార్లు ఆరతి నిర్వహిస్తారు, రోజుకు ఒకసారి హవనం చేస్తారు. దుర్గా సప్తసతి యొక్క భాగాలు పఠిస్తారు. ఆరతి కోసం, ఆలయం ఉదయం 11.00 నుండి మధ్యాహ్నం 12.00 వరకు, సాయంత్రం 06.00 నుండి 07.00 వరకు తెరిచి ఉంటుంది.

మహారాజా రంజిత్ సింగ్ 1815లో ఆలయాన్ని సందర్శించారు. ఆయన ఆలయ గోపురం బంగారు పూత పూయించారు. జ్వాలాముఖి ఆలయానికి కేవలం కొన్ని అడుగుల ఎత్తులో మూడు అడుగుల చుట్టుకొలతతో ఆరు అడుగుల లోతైన గొయ్యి ఉంది. ఈ గొయ్యి దిగువన, దాదాపు ఒకటిన్నర అడుగుల లోతులో మరొక చిన్న గొయ్యి ఉంది, ఇది ఎల్లప్పుడూ వేడి నీటి బుడగలు కలిగి ఉంటుంది.

ఈ ఆలయం 51 శక్తి పీఠాలలో ఒకటిగా గుర్తించబడింది. దుర్గా దేవి ఆలయాలలో ఇది కూడా ఒకటి. ^[6]

జవాలాముఖి వద్ద ఉన్న హిందూ వంశావళి రిజిస్టర్లు అక్కడ పాండాలచే నిర్వహించబడే యాత్రికుల వంశావళి రిజిస్టర్లు . ^{[7] [8] [9]}

ఈ క్షేత్రం శక్తి పీఠంగా పరిగణించబడుతుంది. సతీదేవి నాలుక ఇక్కడ పడిందని నమ్ముతారు. శక్తి పీఠాలు ఆది పరాశక్తి, ఆదిమాత దేవత. ప్రతి శక్తి పీఠంలో శక్తి , భైరవ, శక్తి యొక్క భర్త అయిన శివుని అవతారం ఉంది. ఇక్కడ జ్వాలాముఖి శక్తి, ఉన్మత్త భైరవుడు భైర. ప్రాచీన సంస్కృత సాహిత్యాన్ని రూపొందించడంలో దక్ష యాగం, సతీదేవి యొక్క స్వీయ దహనం చాలా ప్రాముఖ్యతను కలిగి ఉన్నాయి. భారతదేశ సంస్కృతిపై కూడా ప్రభావం చూపాయి. ఇది శక్తి పీఠాల భావన అభివృద్ధికి దారితీసింది. తద్వారా శక్తివాదాన్ని బలోపేతం చేసింది. పురాణాలలోని అపారమైన కథలు దక్ష యజ్ఞాన్ని దాని మూలానికి కారణం. ఇది శైవమతంలో సతీదేవి పునర్జన్మగా పార్వతి ఉద్భవించడం, శివుడిని వివాహం చేసుకోవడం, గణేశుడు, కార్తికేయలకు జన్మనివ్వడం ద్వారా శివుడిని గృహస్థ (గృహస్థుడు)గా మార్చిన ఒక ముఖ్యమైన సంఘటన. ^[10]