Ekstaza (stgr. ἔκστασις (ekstasis), bycie na zewnątrz siebie) – wieloznaczne pojęcie, najczęściej odnoszące się do stanu człowieka, w którym działania i władze psychiki są tak zwrócone ku przedmiotowi poznania i pragnień, że osoba w mniejszym lub większym stopniu staje się niezdolna do odbierania i odczuwania zewnętrznych bodźców zmysłowych^[1]. Czasem interpretowane jako tzw. odmienne stany świadomości^[2]. W religiach objawionych, które przyjmują dualizm antropologiczny osoby ludzkiej, np. w chrześcijaństwie, zwłaszcza w katolicyzmie, rozumiana jest jako mistyczne wyjście (gr. ekstasis) duszy z ciała w doświadczeniu zjednoczenia z Bogiem w miłości (por. 2 Kor 12,1-4). W innym znaczeniu, w religiach naturalnych ekstazą określa się stany transowe, zaliczane do praktyk szamanistycznych.

W starożytnej Grecji pojęcia Ekstaza (stgr. ἔκστασις), Mania (stgr. μανία) oraz Entuzjazm (stgr. ἐνθουσιασμός) były używane zamiennie ^[3].

Przed nastaniem ery rozwoju filozofii, stan ekstazy, szału-manii występował w mitach, nie była to informacja przekazywana wprost. Cały system kosmogonii przedstawiany w mitach, niezależnie czy są tam równierz zdarzenia autentyczne, przesączony jest, różnego rodzaju: wizjami, wielkimi eksplozjami niszczącymi ziemię, bogami, herosami o nadludzkich możliwościach i wewnętrznych głosów prowadzących bohaterów do lepszego życia i świata. Nie są to jednak choroby a chwilowe sytuacje, w których bohater jest natchniętny przez bogów.

Jak twierdzi Enzo Novara: "Homer (jak wiemy) ignoruje szał, zwyczajnie dlatego, że jest on wszędzie." ^[4]

Dziś takie sytuacje kategoryzowane są jako schizofrenia, jednak w świecie antycznym były one zupełną normalnością, ze względu na zupełnie inna strukturę psychiczną człowieka. Halucynacje i inne fenomeny tego typu były odbierane przez umysł jako jako rzeczywista więź z bóstwem ^[5].

Jeżeli już pojawiał się zwrot szał lub ekstaza, oznaczał on swoistego rodzaju "szał bojowy" pozwalający pokonać armię przeciwnika, bądź obronić się przed skrytobójczym atakiem.

Kolejną sytuacją, jest chwila, w której słowa odnoszące się do szału, manii, wypowiadane były w celu wskazania zaburzeń psychicznych/psychologicznych u osobnika.

Podobnie było, kiedy jeden z bohaterów, podejmował irracjonalne działania. Był określany opętanym przez bóstwo. Wierzono, że człowiek może być przez bóstwo opętany, jednak, oprócz irracjonalnych zachowań powinien zacząć odznaczać się ponadprzeciętnymi przymiotami.

Ajschylos w zaginionym dramacie 'Palamedes' uchyla się od wyruszenia na wojnę z Troją. Podwodem takiego zachowania jest przepowiednia wyroczni, która roztacza przed nim wizję dwudziestu lat poza domem oraz, że powróci ogłupiały przez zajęcia, które będzie musiał wykonywać: bezcelowe czynności m. in. oranie piasku, sadzenie ziaren nad brzegiem morza.

"Ajax" Sofoklesa, przedstawia podobną sytuację. Procedurę przekazania miecza Achillesa po jego śmierci. Odyseusz został uznany, za bardziej godnego przejęcia broni/zbroii z dwóch pretendentów, dzięki swojej elokwencji, podczas wizyty w Tartarze. Fakt ten zezłościł Ajax'a, który również uczestniczył w wojnie Trojańskiej. W wyniku tego zaczyna uważać, że Atreus, Agamemnon i Menelaos, są zamieszani w ten proceder i chce ich zabić. Ajax w trakcie poszukiwania odwetu traci zmysły przez Atenę ,która aby temu zapobiec postanowiła zamglić mu umysł, fakt ten popchnął go w stronę popełnienia rzezi na stadzie owiec, myśląc że to oddziały wroga. Po tym jak powrócił do zmysłów, z powodu hańby i odczuwanego wstydu popełnia samobójstwo, nabijając się na miecz, który otrzymał od Hektora. Ostatecznie bronie/zbroje Achillesa zostały rzekomo oddana Ajax'owi ^[7].

Hipokrates w traktacie "O świętej chorobie" jako pierwszy nazwał tę przypadłość "świętą chorobą", czyli przypadłością zdrowotną, konkretnie epilepsją. Jej przyczyn upatrywał w nadmiarze czarnej żółci, czyli w usposobieniu melancholicznym lub w zaburzeniach krwii ^[8].

W traktacie "O chorobach dziewic", choroba ta objawiała się stanami obłedu, manii i lęków. Hippokrates upatruje ich przyczyn w widziadłach i złych demonach. Rozwiązaniem miało być jak najszybsze związanie się z mężczyzną ^[9].

Póżniej terminy te: apopleksja i epilepsja przeszły dzięki łacinie do dzisiejszego użytku.

Filozofowie greccy objaśniali, iż w ekstazie zachodzi ujednolicenie podmiotu poznającego i przedmiotu poznania. Jest ona warunkiem koniecznym umożliwiającym osiągnięcie poznania, którego wieszczowie w sanktuariach i odwiedzający je pożądali. Celem ekstazy było osiągnięcie takiej jedności, która umożliwiła by zaistnienie poznania ^[10].

Parmenides

Parmenides jako pierwszy odłączył myślenie od praxis. Jego bogiem był Apollo. W szale Parmenidejskim chodzi o przeżycia wewnętrzne, prawdopodobnie jedynym środkiem tego doświadczenia było rozmyślanie. Jest typem szaleństwa gdzie człowiek nietraci kontroli nad sobą, a wręcz przeciwnie, jego świadomość się wyostrza. Pytia powirza Parmenidesowi najcenniejszą wiedzę, jaką jest poznanie prawdy filozoficznej zamiast prawdy o przyszłości i teraźniejszości. Szał Parmenidejski pchał człowieka ku wiedzy, w przeciwieństwie do Zionizyjskiego, który miał za cel uwolnienie się od siebie, zerwanie ziemskich więzów i zjednoczenie z bóstwem. Szał Parmenidejski zapoczątkował tradycję wyzwolenia człowieka z conditio humana, wyzwolenie poprzez filozofię. Nie przez używki, taniec lecz przez myślenie ^[11].

DIOGENES z APOLLONI

W "Fajdrosie" Platon tłumaczy, że szał, może być dobry lub zły. Ten zły to choroba, dobry, zesłany człowiekowi, przez bóstwa dar. Jako stan pochodzący od bogów, pierwotnie był stanem przeciwnym do trzeźwości, stanu pochodzącego od ludzi.

1. Szał wieszczy (stgr. μαντικὴν ἐπίπνοιαν)- związany z Apollinem
   Pierwszy rodzaj szału, o którym mówi Platon, szał profetyczny. Wiąże się z wieszczbiarstwem W natchnieniu zesłanym przez bóstwo, człowiek wypowiada zesłane słowa. Wieszczbiarstwem zajnowały się kapłanki przy wyroczniach m. in. w Delfach, Eleusis. W delfach przepowiedni dokonywała Pytia siedząc na trójnogu w adytonie - najbardziej ukrytej części świątyni. Odurzały ją według różnych wersji, dym z kadzidła palonego w adytonie bądź wyziewy wydobywające się ze szczeliny pod trójnogiem. Pod wpływem działania narkotyku wpadała w ekstazę i wypowiadała niezrozumiałe słowa, które profetani układali w przepowiednie. Bóg wstępował w Pytię i używał jej narządów głosowych, dlatego wypowiedzi Apollina są zawsze w pierwszej osobie, nigdy w trzeciej.
2. Natchnienie związane z wtajemniczeniem(stgr. μαντικὴν τελεστικήν)- związane z Dionizosem
   Wtajemniczenie pozwalało dostąpić głębszych przeżyć religijnych. Udzielane było, przez bogów, wybranym sposród biorących udział w misteriach.
3. Natchnienie twórcze (stgr. μαντικὴν ποιητικήν)- związane z Muzami
   Ten rodzaj natchnienia pozwalał tworzyć. Według Platona nie wystarczyło nauczyć się układać wiersze czy pieśni. Aby utwory były piękne potrzebna jest jeszcze iskra boża.
4. Szał miłosny (stgr. ἐρωτικὴν μανίαν)- związany z Afrodytą i Erosem
   Człowiek staje się "miłośnikiem piękna", przypomina sobie piękno idei. Skrzydła obrastaja w pióra"".

Wieszczbiarstwo błednie nazywane jest tutaj przez Platona (stgr. μαντική). Jest ono, wywyższane ponad wróżbiarstwo nie mające nic wspólnego z szałem.

Według Platona aby tworzyć dzieło nie wystarczyło rzemiosło, potrzebna była "iskra boża" czyli szał-natchnienie.

Potwierdzenie można znaleźć w "Ion'ie":

Oraz w "Obronie Sokratesa":

Szał miłosny, zsyłany pod postacią Erosa, jest drogą do do odkrycią przypomnienia sobie najwyższej ideii piękna. Eros jest współdziałaniem pomiędzy emocjami, rozumem i zmysłami ^[16].

Arystoteles odrzucał ideę szału, boskiego natchnienia jako przyczyny przepowiedni oraz tworzenia pięknej poezji. W dziele Zagadnienia przyrodnicze wiązał stan ten, podobnie jak Hipokrates ze zwiększoną ilością czarnej żółci w organiźmie. Stan ten powodował podwyższenie temperatury, co powodowało zaburzrzenia funkcji poznawczych(Pr. 954a)^[17].

Jako ekstazę można u Arystotelesa pojmować Teoretyczną kontemplację czyli błogostan, który można osiągnąć poprzez dążenie do poznania. Celem tego dązenie jest poznanie samo w sobie. W księdze X Etyki nikomachejskiej Arystoteles wywodzi, że bogowie żyją najwyższym szczęściem poprzez teoretyczną kontemplację. Człowiek jako jedyne stworzenie może dążyć do takiego rodzaju doskonałego szczęśćia ponieważ, rozumna część duszy człowieka ma pierwiastek boski. To najwyższe szczęście nazywa Eudajmonią

Do transów ekstatycznych sięgają w swych w praktykach szamani religii animistycznych, pragnąc wejść w łączność z zaświatami i duchami, osiągnąć zdolność jasnowidzenia i uzdrawiania. Niektórzy szamani używają substancji halucynogennych jak pejotl, grzyby halucynogenne^[19] czy marihuana by osiągnąć ekstazę, inni jako pomocy używają środków takich jak rytuał, taniec i muzyka (przede wszystkim hipnotyzujące bębny).

Do doświadczenia ekstatycznego może dojść za sprawą bodźców sensorycznych, do których zaliczają się:

• substancje psychoaktywne,
• muzyka,
• różnego rodzaju dźwięki działające na półkule mózgowe,
• taniec (na przykład uprawiany przez derwiszów wirujących),
• śpiewy,
• efekty świetlne,
• napoje oszałamiające,
• hiperwentylacja,
• techniki seksualne (np. tantra).

Grecy organizowali misteria na cześć bogów: Dionizosa, Apollina, Persefony czy Zeusa. Podczas misteriów tych uczestnicy, doświadczali stanów ekstazy, owładnięcia boskością. W trakcie transu ekstatycznego dochodziło do epizodów epileptycznych, majaczenia a nawet rozszarpywania zwierząt. Tym zachowaniom towarzyszyło upojenie alkocholowe. Nie należy jednak wiązać tych zachowań z chorobami psychicznymi ^[20].

Dionizje - największe i najważniejsze święta, misteria obchodzone ku czci [[Dionizos|Dionizosa], związane były z "kultem samego wina", obchodzone były cztery razy w roku. Cześć oddawana była poprzez spożywanie wina oraz Dionizyjskie orgie - rodzaj kultowego tańca wprowadzającego człowieka w stan ekstazy, którego ostatecznym celem jest zjednoczenie z bogiem.

W judaizme, Biblia Hebrajska zawiera opis ekstatycznej wizji otwartego nieba, która stała się udziałem patriarchy Jakuba podczas ucieczki przez Ezawem. Wizji ekstatycznych dostępowali też wielcy prorocy, np. Ezechiel (zob. Ez. 1). Apokaliptyka starotestamentowa w znacznej mierze odwołuje się do opisów doświadczenia ekstatycznego (zob. Księga Daniela). Praktyki ekstatyczne powracają w życiu religijnym chasydyzmu.

W teologii wyróżnia się trzy rodzaje ekstazy:

1. nadprzyrodzoną w dwóch formach: profetycznej, oraz mistycznej. Ekstaza prorocka przejawia się w zawieszeniu zmysłów wewnętrznych i zewnętrznych, by nie zakłócały Bożego przesłania. Jest to łaska charyzmatyczna, darmo dana /(łac.)/ gratis data/ i nie wymaga szczególnej świętości. W ekstazie mistycznej, jej fizyczne i psychiczne przejawy są jedynie widzialnym znakiem tego, co dokonuje się w duszy.
2. naturalną
3. demoniczną. Występuje ona, gdy z jakiegoś powodu, najczęściej w wyniku tzw. opętania, Demon ma wpływ na sferę zmysłową (wewnętrzną i zewnętrzną, zawieszając zmysły i wzbudzając w nich dowolne obrazy. Ekstaza demoniczna odbywa się jedynie w sferze psychofizycznej, gdyż z zasady demon nie ma bezpośredniego dostępu do intelektu i woli człowieka, nie ma możliwości dotarcia do głębi duszy. Skutki ekstazy demonicznej, po których można ją rozpoznać to m.in.: życie w grzechu, upodobanie w ekstazie, brak pamięci o tym, co się przeżywało, po jej ustaniu, zajmowanie miejsc przyciągających uwagę innych, pozostawanie w wielkim wewnętrznym zamieszaniu po ustaniu ekstazy, pobudzenie do złego lub do pozornego dobra, ale w złym celu.

Miarodajnym, wiarygodnym kryterium rozpoznania, do którego rodzaju należy dana ekstaza jest jej skutek, według słów Jezusa Po owocach ich poznacie — Łk 6, 44. O nadprzyrodzoności doświadczenia, ukazywanego przez zewnętrzne objawy psychosomatyczne, świadczy uświęcające działanie Ducha Świętego, czyli wzrost danej osoby w cnotach teologalnych. Natomiast wszelkie środki i techniki, zmierzające do naturalnego wzbudzenia w sobie ekstazy nie zbliżają do Boga, odwrotnie powodują dezintegrację psychiki i życia duchowego^[1].

W chrześcijaństwie ekstaza jest rozumiana jako doświadczenie należące do sfery duchowej miłości. Jest ono interwencją Boga, który podnosi człowieka do kontemplacji swego Boskiego Bytu.

Już Jan Chrzciciel opisywany jest przez Ewangelie jako ascetyczny ekstatyk^{[potrzebny przypis]}. Podczas chrztu w Jordanie Jezus ujrzał otwarte niebo (Mk 4) - podobny opis znajduje się w relacji o Przemienieniu Pańskim (Mk 9). Przeżyciem ekstatycznym Kościoła pierwotnego był dzień Pięćdziesiątnicy - chwila zesłania Ducha Świętego, od której Kościół zaczął swe dzieje^{[potrzebny przypis]}. Z doświadczeniem ekstatycznym związane też były akty męczeństwa pierwszych chrześcijan, od św. Szczepana poczynając. Apostoł Paweł rozpoczął swą działalność jako chrześcijanin dzięki dostąpieniu ekstatycznej wizji Chrystusa na drodze do Damaszku. Doświadczenie ekstazy opisał w 2 Kor 12,1-4.

Ojcowie Kościoła interpretowali głęboki sen Adama, w czasie którego Bóg utworzył Ewę, z opowiadania w Księdze Rodzaju 2,21, jako ekstazę. Była to interpretacja inspirowana starszą tradycją judaistyczną. Żydowski grecki przekład Biblii hebrajskiej Septuaginta sen z tego wersu przetłumaczył słowem ekstasis. W teologii patrystycznej sen Adama stał się symbolem, proroczą zapowiedzią śmierci Chrystusa na krzyżu. Jego bok, podobnie jak bok Adama, został otwarty. Wypłynęła zeń woda i krew, powodując duchowe narodziny Wspólnoty Kościoła – Oblubienicy Chrystusa, nowej Ewy. Stąd teologia patrystyczna mówiła o śnie Chrystusa na krzyżu, rozumiejąc go jako ekstazę, która daje życie nowej ludzkości^[22].

Augustyn z Hippony (354-430), nauczając o wstępowaniu duszy do kontemplacyjnego doświadczenia obecności Boga, mówił o tym doświadczeniu w kategoriach ekstazy duszy, pozostawiającej dobra zmysłowe, by połączyć się z duchowym bytem Boga. Według niego, człowiek, mężczyźni i kobiety – w odróżnieniu od zwierząt – mają zdolność do kontemplacji Boga dzięki temu, że w ich duszach rozumnych stworzony został obraz Trójcy Świętej, są więc capax Dei - zdolni /pojmować/ Boga. Ponieważ, jednak, ludzkość ponosi konsekwencje grzechu pierworodnego – mimo tej wrodzonej potencjalnej zdolności do obcowania z Bogiem, doktor Kościoła uznawał konieczność łaski Chrystusa udzielanej poprzez Kościół, by faktycznie mogło dojść do kontemplacji Boga^[23][24].

Ok. 500 r. Pseudo-Dionizy Areopagita stworzył zbiór pism teologicznych, w którym opisywał ekstazę jako wyjście z siebie i podniesienie do nadprzyrodzonego promienia boskich mroków.

Ekstaza jest zaliczana do zjawisk mistycznych. W średniowieczu znane są ekstazy np. Bernarda z Clairvaux i Franciszka z Asyżu. Bł. Rajmund z Kapui OP, biograf św. Katarzyny sieneńskiej, patronki Europy i doktora Kościoła, opisał stany ekstatyczne świętej jako skutek kontemplacji:

W XVI i XVII wieku, gdy w okresie kontrreformacji nastąpiło odrodzenie życia duchowego i mistycznego, zwłaszcza w środowisku karmelitańskim znana była ekstaza świętej Teresy oraz doświadczenia mistyczne Jana od Krzyża. Ten ostatni tak opisał ekstazę:

Współczesnym świętym, który doświadczył ekstazy przy otrzymaniu stygmatów był Pio z Pietrelciny^[27]. Ekstazę często przeżywała św. Faustyna Kowalska, pisała o tym w swoim Dzienniczku:

Osoby, które doświadczyły ekstazy zazwyczaj prowadziły intensywne życie duchowe. Podejmowały ascezę, niekiedy życie w pustelni, wśród czuwań i postów. Ponieważ jednak ekstaza w chrześcijaństwie jest rozumiana jako działanie Boże w człowieku, a nie działanie ludzkie, były to tylko środki przygotowawcze. Sama asceza jest doświadczeniem miłości – daru, który rozlewa w sercach Duch Święty (por.Rz 5,5). św. Paweł, opisując doświadczenie ekstazy, mówił o porwaniu:

Klasycznym przykładem ekstazy, ukazującym bierność osoby jej doznającej jest śmierć mistyczna. Doświadczeniem tym nie może ona sterować, gdyż doznaje bezwładu władz psychicznych, a w wyjątkowych przypadkach fizycznej śmierci^[29].

Śmierć mistyczna, zwana także omdleniem mistycznym, lub śmiercią ewangeliczną^[30], jest szczególnym rodzajem ekstazy, należącym do tzw. mistyki oblubieńczej, rozwijanej zwłaszcza w mistyce karmelitańskiej XVI w. przez Jana od Krzyża i Teresę z Avila. Polega ona na doznaniu śmierci w zjednoczeniu miłosnym z Bogiem przez duszę i umysł, z wszystkimi władzami. Opisała ją także Maria z Agredy w swej ksiażce Mistyczne miasto Boże^[31].

Jan od Krzyża opisał śmierć mistyczną w książce Żywy płomień miłości 1,29-36. Prawdą, o której świadczy to ekstatyczne doświadczenie jest, według doktora Kościoła to, że życie w ciele jest w rzeczywistości zasłoną, która oddziela od Boga i "uniemożliwia pełne zjednoczenie z Nim duszy". Śmierć mistyczna została upowszechniona w znanym refrenie: Umieram, gdyż umrzeć nie mogę. Zasłona staje się słabsza wraz z wzrastającą miłością (Żywy Płomień, 1,29). Miłość, działając w duszy, nie może znieść, że "życie tak nędzne i nikłe nie pozwala jej żyć tym drugim, tak wzniosłym i mocnym" (Żywy Płomień, 1, 31). Osoba doznająca tej miłości gotowa jest umrzeć nie "śmiercią spowodowaną przez chorobę i wiek" (Żywy Płomień, 1,30), lecz przez "uderzenie i spotkanie miłości", o wiele intensywniejsze i potężniejsze niż jakiekolwiek wcześniejsze doświadczenie miłości, zdolne "zerwać zasłonę", odłączyć duszę od ciała. Śmierć takich dusz jest więc bardzo łagodna i słodsza jeszcze, niż było ich życie duchowe w ciągu ziemskich dni (Żywy Płomień, 1,30).

Pojęcie śmierci mistycznej doznało nadużycia w ideologii kwietyzmu. Dla duchowości katolickiej zrehabilitował je św. Paweł od Krzyża (zm. 1775)^[32].

W islamie, Prorok Mahomet opisuje wiele przeżyć zachwycenia mistycznego czy podróży do nieba. Ekstaza występuje w praktykach ascetycznych sufich, uznawanych za przesłanki przeżyć ekstatycznych, ale w sufizmie ekstaza nie jest celem, lecz jedynie wehikułem pozwalającym zbliżyć się do Boga.

W hinduizmie praktyki ekstatyczne pojawiły się w formie bhaktizmu – ruchu religijnego, który intelektualne poszukiwania zbawczej wiedzy zastąpił silną, mającą osobisty charakter więzią emocjonalną; abstrakcyjny brahman Upaniszadów pojawił się zatem w formie osobowych bóstw, z którymi człowiek próbował się zjednoczyć za pomocą praktyk religijnych o charakterze ekstatycznym.

Psychologiczny opis stanów ekstatycznych, ze względu na ich niejednorodność i różnorodność kontekstów, jest uznawany za niezwykle trudne zadanie. Według W. Keilbacha stany te są udziałem zarówno ludzi psychicznie zdrowych jak i zaburzonych. Można je obserwować u epileptyków i schizofreników, w stanach maniakalno-depresyjnych oraz u osób przeżywających urojenia i halucynację^[33].

U osób zdrowych przeżywających stany ekstatyczne obserwuje się szereg zmian somatycznych, przyspieszenie lub spowolnienie akcji serca, zmiana rytmu oddechu i tempa metabolizmu, bladość, wypieki, bezruch wraz ze stężeniem mięśni, brak mimiki lub mimika nieadekwatna do sytuacji zewnętrznej, pocenie się, drżenie, obniżenie temperatury ciała^[34].

Słowo to, w angielskim brzmieniu ecstasy, jest używane jako nazwa jednego lub mieszanki środków psychoaktywnych, który w czasie trwania sprawia głęboko pozytywne uczucia i empatię dla innych, usunięcie niepokoju i poczucie ogromnego odprężenia. Środek powoduje w organizmie zmiany, które są przyczyną m.in. poważnego odwodnienia, halucynacji, nudności i in. Po ustaniu działania środka (ok. 6 godzin), osoby, które go przyjęły doświadczają ostrych uczuć niepokoju, stanów paranoi oraz depresji – zależnie od osobowości. Badania naukowe wykazały powodowane przez narkotyk zmiany w połączeniach neuronów w mózgu, które trwale zaburzają działanie pewnych funkcji poznawczych^[35].

• Samadhi
• Stygmaty

• Clément, Olivier: Destiny of Eros. W: Tenże: On Human Being. A Spiritual Anthropology. George Maloney (przedmowa). Londyn - Nowy Jork - Manila: New City, 2000, s. 155. ISBN 0-904287-72-6.
• Colli, Giorgio: Szaleństwo jest źródłem mądrości. W: Tenże: Narodziny filozofii. Stanisław Kasprzysiak (tł. i wstęp). Warszawa-Kraków: Res Publica & Oficyna Literacka, 1991, s. 27. ISBN 83-7046-184-0.
• Franczak, Kazimierz: Koncepcje interpretacyjne i badania doświadczenia religijnego we włoskiej psychologii religii. W: Doświadczenie religijne. Tadeusz Doktór (opr.). Warszawa: Wydawnictwo Księży Werbistów VERBINUM, 2007, s. 71, seria: Dialog międzyreligijny 8. ISBN 978-83-7192-338-8.
• Maya Deren, Bogowie haitańskiego wudu, Wydawnictwo A, Kraków 2000.
• Mircea Eliade, Joga. Wolność i nieśmiertelność, przełożył Bolesław Baranowski, opracował Tomasz Ruciński, PWN, Warszawa 1984.
• Mircea Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, przełożył i wstępem opatrzył Krzysztof Kocjan, naukowo opracował Jerzy Tulisow, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
• Gogola, Jerzy W. OCD: Ekstaza. W: Leksykon duchowości katolickiej. M. Chmielewski (red.). Lublin-Kraków: Wydawnictwo "M", 2002, s. 243-244. ISBN 83-7221-333-X.
• Groń, Ryszard: Mistyczna śmierć. W: Leksykon duchowości katolickiej. M. Chmielewski (red.). Lublin-Kraków: Wydawnictwo "M", 2002, s. 532-533. ISBN 83-7221-333-X.
• Szymołon, Jerzy: Ekstatyczne stany. W: Religia – Encyklopedia PWN. T. Gadacz, B. Milerski (red. nauk.). T. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 386-387. ISBN 83-01-13661-8.

Kategoria:Emocje i motywacja Kategoria:Odmienne stany świadomości Kategoria:Psychologia religii Kategoria:Hinduizm Kategoria:Mistyka chrześcijańska