Trzynastozgłoskowiec – format wiersza sylabicznego, w którym w każdym wersie występuje trzynaście sylab. W każdym wersie po 7. sylabie występuje średniówka^[1]. Trzynastozgłoskowiec wykazuje dużą odporność na sylabotonizację. Jest najbardziej uniwersalnym formatem wiersza polskiego, stosowanym powszechnie we wszystkich trzech rodzajach literackich, zarówno w układzie stychicznym, jak i zwrotkowym, w utworach o różnej długości – od dwóch do kilkudziesięciu tysięcy wersów. W epoce staropolskiej był prawie tak znany jak jedenastozgłoskowiec, oparty na wzorach włoskich i używany w oktawie. O większej popularności trzynastozgłoskowca przesądził zapewne wpływ literatury francuskiej.

Trzynastozgłoskowiec pojawił się w literaturze polskiej już w piętnastym wieku w anonimowych Godzinkach (Jezus Chrystus, Bóg-człowiek, mądrość ojca swego) i w dziele Władysława z Gielniowa^[2] Żołtarz Jezusów (Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne). Często wykorzystywał go Mikołaj Rej^[3]. Po nim trzynastozgłoskowcem w epoce staropolskiej posługiwali się między innymi: Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, Szymon Szymonowic, Daniel Naborowski i Wacław Potocki^[4].

Znane dzieła pisane trzynastozgłoskowcem:

• Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz
• Adam Mickiewicz – Sonety krymskie
• Adam Mickiewicz – Reduta Ordona
• Juliusz Słowacki – Testament mój
• Aleksander Fredro – Śluby panieńskie (13-zgłoskowiec we fragmentach prezentujących światopogląd postaci)
• Jan Kochanowski
  • Treny (Tren II, Tren III, Tren IV, Tren V, Tren VI (ze średniówką po 8. sylabie), Tren VIII, Tren IX, Tren X, Tren XI, Tren XII, Tren XIII, Tren XIV, Tren XV, Tren XIX lub Sen);
  • Niektóre fraszki, m.in. Do Hanny, Do Paniej, Ofiara, Do Jakuba, Na świętego Ojca.
• Aleksander Fredro (prawdopodobnie) – XIII Księga Pana Tadeusza
• Ignacy Krasicki – większość bajek
• Wacław Potocki – Transakcja wojny chocimskiej
• Iliada w przekładzie Franciszka Dmochowskiego
• Odyseja w przekładzie Lucjana Siemieńskiego

Polski trzynastozgłoskowiec stanowi odpowiednik formalny francuskiego aleksandrynu (symetrycznego dwunastozgłoskowca) i germańskiego sześciostopowca jambicznego, jak również odpowiednik funkcjonalny starożytnego greckiego i łacińskiego heksametru daktylicznego. Często też zastępuje w przekładzie na język polski angielski pentametr jambiczny. O polskim trzynastozgłoskowcu pisali między innymi Maria Dłuska (Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej), Stanisław Furmanik (Podstawy wersyfikacji polskiej) i Adam Kulawik (Poetyka). Od czasów romantyzmu trzynastozgłoskowiec zdecydowanie przeważa w polskim sonecie. Wcześniej rolę podstawowego formatu sonetów pełnił, zgodnie z tradycją włoską, jedenastozgłoskowiec:

W literaturze polskiej tylko wyjątkowo pojawia się trzynastozgłoskowiec sylabotoniczny, a konkretnie jambiczny. Jan Lemański zastosował konsekwentnie jambiczny trzynastozgłoskowiec (ze średniówką męską po sylabie szóstej) w sonecie:

W literaturze czeskiej trzynastozgłoskowy jest aleksandryn. Format ten występuje albo w postaci ortodoksyjnie jambicznej, albo swobodnej, jambiczno-daktylicznej^[7][8]. Używał go między innymi Jiří Orten:

W nowożytnej literaturze rosyjskiej trzynastozgłoskowiec jest jambiczny. W poniżej przytoczonej strofie wersy pierwszy i trzeci są trzynastozgłoskowe, wers drugi dwunastozgłoskowy, a wers ostatni ośmiozgłoskowy:

• Trzynastozgłoskowiec na poewiki.org