Tęczak

Tachuris rubrigastra[1]
(Vieillot, 1817)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	tyrankowce
Rodzina	Tachurisidae Ohlson, Irestedt, Ericson & Fjeldså, 2013
Rodzaj	Tachuris Lafresnaye, 1835
Gatunek	tęczak
Synonimy
Sylvia rubrigastra Vieillot, 1817[2][3] Regulus azarae[3] R. omnicolor[3] R. lyronensis[3] Cyanotis azarae[4][5] Cyanotis rubrigaster[4]
Podgatunki
zobacz opis w tekście
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
występuje przez cały rok      tylko poza sezonem lęgowym
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Tęczak^[7] (Tachuris rubrigastra) – gatunek małego ptaka z monotypowej rodziny tęczaków (Tachurisidae). Występuje w Ameryce Południowej. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Po raz pierwszy gatunek opisał Louis Jean Pierre Vieillot w 1817 roku. Przydzielił mu nazwę Sylvia rubrigastra. Holotyp pochodził z Paragwaju^[2]. Obecnie Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) uznaje tęczaka za przedstawiciela monotypowego rodzaju Tachuris^[8]. Przynależność do rodziny nie jest pewna w przypadku tego gatunku. Wedle IOC należy on do rodziny tyrankowatych (Tyrannidae), podczas gdy autorzy The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World umieszczają go w monotypowej rodzinie tęczaków (Tachurisidae)^[7]. Opisana została w 2013 (Ohlson et al.), a wyodrębniona na podstawie wyników badań molekularnych^[9]. Oryginalnie użyta nazwa „Tachurididae” została w 2015 roku skorygowana na „Tachurisidae”^[7][10]. Według autorów rodzina ta spokrewniona jest z tyrankowatymi oraz Rhynchocyclidae (nieuznana przez IOC rodzina) i tworzy odrębną linię rozwojową datowaną na wiek 25–28 mln lat^[9]. IOC wyróżnia 4 podgatunki^[8], autorzy Handbook of the Birds of the World także^[2].

Nazwa rodzajowa Tachuris pochodzi od słów Tachurí i Tarichú, które w języku guarani oznaczają różne małe ptaki (dosłownie oznaczają „zjadacza mrówek” lub „zjadacza larw”). Nazwa gatunkowa rubrigastra oznacza z łaciny „czerwonobrzuchy” (ruber – „ czerwony” i gaster – „brzuch”)^[11].

IOC wyróżnia następujące podgatunki^[8]:

• T. r. alticola (von Berlepsch & Stolzmann, 1896) – centralne i południowo-wschodnie Peru (Region Junín na południe po Region Puno), zachodnia Boliwia (departamenty La Paz i Oruro) i północno-zachodnia Argentyna (prowincje Jujuy i Tucumán)^[2]
• T. r. libertatis Hellmayr, 1920 – zachodnie Peru (Region La Libertad na południe po Region Lima i południowy Region Ica)^[2]
• T. r. loaensis Philippi Bañados & Johnson, AW, 1946 – północne Chile (region Antofagasta w miejscu, gdzie zbiegają się rzeki Loa i San Salvador)^[2]
• T. r. rubrigastra (Vieillot, 1817) – Paragwaj, południowo-wschodnia Brazylia (południowy stan São Paulo, Rio Grande do Sul), centralne i zachodnie Chile (Atakama na południe po prowincję Chiloé i region Aisén), Argentyna (prowincja Misiones, obszar od Santa Fe po Santa Cruz), Urugwaj^[2]

Tęczak to drobny, smukły ptak mierzący 11–11,5 cm długości (osobniki, które zbadał Taczanowski były większe i mierzyły 12 cm^[12]). Sylwetką zbliżony do pokrzewki. Wyróżnia się długimi, wysmukłymi skokami oraz bardzo wąskim i ostro zakończonym dziobem^[9]. Masa ciała: 6,5 do 8 g^[2].

Wymiary kilku osobników podane w milimetrach:

¹Oryginalne wymiary podano w calach; zamieszczone tu stanowią przybliżenie

Dalszy opis dotyczy samca podgatunku nominatywnego. Wierzch ciała brązowozielony; barwa na głowie przechodzi w czerń z domieszką niebieskiego, co jest szczególnie widoczne na pokrywach usznych. Brew płowa, lekko zielonkawa; na szczycie głowy szkarłatna plamka. Skrzydła i sterówki czarniawe. Wewnętrzne chorągiewki lotek (zewnętrzne w przypadku najbardziej wewnętrznych, lotek trzeciorzędowych) i część pokryw skrzydłowych większych przybiera barwę białą, podobnie jak i para zewnętrznych sterówek, zewnętrzne krawędzie kolejnych ich par i zakończenia części z nich. Spód ciała pokrywają pióra ochrowożółte, na gardle bielsze. Okolice kloaki czerwone. Od zgięcia skrzydła do zgięcia drugiego skrzydła ciągnie się spodem ciała czarny pas, w środku przerwany przez żółte pióra. Dziób i nogi czarne^[3]; podeszwy stóp pomarańczowe. Philip Lutley Sclater podaje, że samce mają tęczówki niebieskie („w kolorze nieba”), zaś samice tęczówki białe^[5].

Środowiskiem życia tęczaka są rozległe trzcinowiska, bagna oraz trawiaste obrzeża jezior. Rzadko pozostawia trzcinowiska na rzecz przybrzeżnych zarośli. Spotykany od poziomu morza po 4200 m n.p.m. Żeruje na owadach, samotnie lub w grupach rodzinnych, wśród gęstego sitowia. Często kurczowo przylega do łodygi rośliny lub zwisa z niej do góry nogami. Niekiedy biega lub skacze po ziemi, błocie albo pływającej roślinności^[2]. Odzywa się podobnymi do owadzich (lub do stukania nożem o talerz^[3]) dźwiękami tik. Poza tym odzywa się bulgoczącym lub brzęczącym piwup bzzzzt albo piwup piwuprrrrp^[2].

W Peru jaja obserwowano w październiku, pisklęta we wrześniu, zaś opierzające się pisklęta w lutym. W południowo-wschodniej Brazylii ptaki z powiększonymi gonadami stwierdzano we wrześniu i październiku, opierzające się młode w lutym^[2]; w Argentynie na Cape San Antonio gniazduje w okresie koniec października–początek stycznia^[15]. Tęczaki budują charakterystyczne zwarte gniazda o kształcie stożka, które bokiem przytwierdzone są do łodygi trzciny. Budulec stanowią mokre liście trzcin, które po wyschnięciu mają fakturę kartonu^[2]; P.L. Sclater podaje, że po zaschnięciu gotowa konstrukcja może nawet wyglądać jak odlana w formie^[5]. W zniesieniu 3 lub 4 jaja^[2] (według Sclatera^[5] i Ernesta Gibsona^[15] także i dwa). Okazy znajdujące się w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie (dawniej British Museum) mierzą około 16–18 na 11–13 mm, barwa skorupki opisana jako od jasnej po ciemną kremową; część jaj jest gładka, zaś część ma przy szerszym końcu kropki barwy jasnordzawej i liliowej^[4]. Poza tym brak danych^[2].

Przez IUCN T. rubrigastra klasyfikowany jest jako gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2020). BirdLife International szacuje całkowity zasięg na 6,92 mln km². Wymienia jedną ostoję ptaków IBA, w której występuje tęczak – Ciénagas del Name w Chile^[16]. Gatunek zasiedla wiele obszarów chronionych, w tym Rezerwat Costanera Sur w Argentynie^[2].

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
• Nagrania głosów gatunku w serwisie xeno-canto
• Ilustracja przedstawiająca budowę krtani tęczaka oraz 3 innych rodzajów ptaków