Roger Penrose

Sir Roger Penrose (2012)
Państwo działania	Wielka Brytania
Data i miejsce urodzenia	8 sierpnia 1931 Colchester
profesor
Specjalność: fizyka, matematyka, filozofia
Alma Mater	University of Cambridge, University College London, University College School
Uczelnia	Uniwersytet Oksfordzki
Odznaczenia
Nagrody
Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki Nagroda Wolfa Medal Copleya
Multimedia w Wikimedia Commons

Sir Roger Penrose (ur. 8 sierpnia 1931 w Colchesterze) – brytyjski naukowiec: fizyk teoretyk, matematyk, filozof nauki^[1] i jej popularyzator, noblista; profesor matematyki na Uniwersytecie Oksfordzkim^[2], członek Towarzystwa Królewskiego w Londynie (ang. Royal Society). Jego specjalności to teoria względności i grawitacji, w tym kwantowanie grawitacji i kosmologia teoretyczna, a także kwantowe fundamenty i geometria.

Wraz ze Stephenem Hawkingiem udowodnił twierdzenie o osobliwościach w ogólnej teorii względności^[3]. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki za 2020 rok – dzięki wykazaniu, że ogólna teoria względności przewiduje powstawanie czarnych dziur^[4]. Penrose zdobył połowę tej nagrody; drugą otrzymali Andrea Ghez i Reinhard Genzel^[5].

Penrose zajmował się również filozofią matematyki i filozofią umysłu. Bronił platonizmu matematycznego oraz nieobliczalności ludzkiego rozumowania w sensie Churcha i Turinga^[6]. Popularyzował naukę przez książki, publiczne wykłady i wywiady^[7][8].

Autor twierdzenia o uwięzieniu dotyczącego ruchu po hiperpowierzchni w przestrzeni fazowej. W klasycznej teorii grawitacji sformułował też hipotezę kosmicznego cenzora o nieistnieniu nagich osobliwości czasoprzestrzennych.

Zasłużył się głównie dzięki próbom podejścia do kwantowej grawitacji (jeszcze nieistniejącej w całości teorii) za pomocą teorii twistorów. Jego zdaniem niezbędna jest nowa teoria kwantów, uwzględniająca grawitację, eliminująca trudności interpretacyjne.

Należy do krytyków teorii superstrun, interpretacji Everetta mechaniki kwantowej oraz inflacji kosmicznej.

W 2006 stworzył Konformalną Kosmologię Cykliczną będącą modelem kosmologicznym w ramach ogólnej teorii względności^[9].

W matematyce znany jest jego parkietaż (ang. tesselation, tiling), który pokrywa płaszczyznę w sposób nieokresowy za pomocą jedynie dwu rodzajów „kafelków”. Ten sposób podziału płaszczyzny okazał się występować w naturze, w postaci kwazikryształów.

Autor książek takich jak Nowy umysł cesarza, Cienie umysłu, Makroświat, mikroświat i ludzki umysł. Argumentuje w nich, że z twierdzenia Gödla wynika niemechaniczny charakter ludzkiej świadomości, którego można dowieść również bez kodowania. Zdaniem Penrose’a, do wyjaśnienia zjawiska świadomości konieczne jest odwołanie się do zjawisk występujących na poziomie kwantowym w mózgu. Wspólnie ze Stuartem Hameroffem opracował kwantową teorię świadomości Orch-OR.

Penrose prowadził wykłady popularnonaukowe m.in. w londyńskim Royal Institution^[10]. Występował także w Polsce:

• na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego^[11],
• w Centrum Nauki Kopernik w Warszawie^[12],
• w krakowskim Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych^[13] przy Uniwersytecie Jagiellońskim^[14].

• 1985: Royal Medal,
• 1988: Nagroda Wolfa w dziedzinie fizyki,
• 1994: członek zagraniczny Polskiej Akademii Nauk,
• 2000: brytyjski Order Zasługi,
• 2008: Medal Copleya,
• 2016: Krzyż Komandorski Orderu Zasługi RP za wybitne osiągnięcia naukowe w dziedzinie fizyki, za rozwijanie polsko-brytyjskiej współpracy naukowej^[15][16],
• 2020: Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki za odkrycie, że tworzenie się czarnych dziur jest z pewnością przewidywane przez ogólną teorię względności^[5].

Penrose to jedna z tylko dwóch osób – obok Lorda Rayleigha – które otrzymały najpierw Medal Copleya, a potem Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki^[a].

Tytuł jednego z dzieł Penrose’a Droga do rzeczywistości (ang. The Road to Reality) został upamiętniony przez Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. W 2015 roku zorganizowano tam cykl wykładów popularnonaukowych „Drogi do rzeczywistości” skupionych na fizyce teoretycznej i matematyce^[17]. Jego echem były późniejsze serie:

• „Drogi do życia” (2017, biologia)^[18],
• „Drogi do nieskończoności” (2018, znowu głównie fizyka i matematyka)^[19].

Jest synem Margaret (Leathes) oraz psychiatry i genetyka: Lionela Penrose’a^[20][21], oraz bratem fizyka Olivera Penrose’a, genetyczki Shirley Hodgsoni i arcymistrza szachowego Jonathana Penrose’a^[22][23]. Penrose jest agnostykiem.^[24]

Książki

• 1995: Nowy umysł cesarza: o komputerach, umyśle i prawach fizyki, przeł. Piotr Amsterdamski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 83-01-11819-9.
• 1996: Natura czasu i przestrzeni, razem ze Stephenem Hawkingiem Poznań, ISBN 83-7150-126-9.
• 1997: Makroświat, mikroświat i ludzki umysł, tłum. Piotr Amsterdamski, Warszawa: Prószyński i S-ka, ISBN 83-7180-694-9.
• 2000: Cienie umysłu. Poszukiwanie naukowej teorii świadomości, przeł. Piotr Amsterdamski, Zysk i S-ka, Poznań, ISBN 83-7150-526-4.
• 2006: Droga do rzeczywistości. Wyczerpujący przewodnik po prawach rządzących Wszechświatem, przeł. Jerzy Przystawa, Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 83-7469-179-4.
• 2011: Cykle Czasu. Nowy niezwykły obraz wszechświata, Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 978-83-7648-764-9.
• 2018: Moda, wiara i fantazja w nowej fizyce Wszechświata, Copernicus Center Press, Kraków.

• 2014: Wojciech Grygiel, Stephena Hawkinga i Rogera Penrose’a spór o rzeczywistość, Kraków: Copernicus Center Press, ISBN 978-83-7886-106-5.
• 2015: Praca zbiorowa, Road to Reality with Roger Penrose (ang.); James Ladyman, Stuart Presnell, Gordon McCabe, Michał Eckstein, Sebastian J. Szybka; Kraków: Copernicus Center Press, ISBN 978-83-7886169-0.

• Argument Lucasa-Penrose’a
• Trójkąt Penrose’a
• Schody Penrose’a

• Krótki biogram. Ostatni dostęp: 2012-03. edunauka.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-19)].
• John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Roger Penrose w MacTutor History of Mathematics archive (ang.)

Polskojęzyczne

• Sir Roger Penrose i David J. Gross w Polsce
• SzymonS. Charzyński SzymonS., Nagroda Nobla z Fizyki, [w:] pismo „Delta”, deltami.edu.pl, grudzień 2020, ISSN 0137-3005 [dostęp 2021-03-04]  (pol.).
• Andrzej Trautman i Roger Penrose, Badacze zerowej nieskończoności (Scholars of Null Infinity) (ang. i pol., napisy), kanał CFT PAN na YouTube, 6 grudnia 2017 [dostęp 2021-09-17] – wspomnienia o wspólnych pracach i ceremonia wręczenia odznaczeń.

Anglojęzyczne

• Wojciech Grygiel, Roger Penrose: a complex Pythagorean? (ang.), kanał Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych na YouTube, 27 listopada 2017 [dostęp 2023-04-14].