Nowela (wł. novella – nowość) – krótki utwór literacki, pisany prozą, charakteryzujący się wyraźnie zarysowaną i sprawnie skrojoną akcją główną, mocno udramatyzowaną, która zmierza do punktu kulminacyjnego^[1]. Fabuła noweli jest zazwyczaj jednowątkowa, pozbawiona epizodów, rozbudowanych opisów przyrody oraz szczegółowej charakterystyki postaci. Jest to jedna z odmian epiki. Jej treść dotyczy pewnego zdarzenia, opartego na wyrazistym motywie, z pozoru nieistotnym (np. kamizelka, sokół), ale często nabierającym znaczeń symbolicznych. Niemiecki pisarz Paul Heyse określił ów motyw mianem „sokoła”. Stworzył on teorię sokoła, opartą na wnikliwej analizie noweli Giovanniego Boccaccia pt. „Sokół”.

W noweli akcja toczy się w określonym czasie i miejscu, a osobą opowiadającą jej przebieg, zazwyczaj w sposób „obiektywny”, jest narrator. Ukazywane przez niego wydarzenia mają swoje przyczyny i skutki.

Początków noweli należy upatrywać w tradycji ustnej. Gatunek ten narodził się w Jonii (położonej w Azji Mniejszej), jednak rozwinęli go i upowszechnili Grecy, którzy przejmowali wiele wątków z tradycji kultury wschodniej, ubierając je później w greckie realia. Utwory te opowiadały głównie o przygodach i przeżyciach miłosnych. Najsłynniejszy zbiór nowel w starożytnej Grecji to Milesiaka Arystyda z Miletu, który nie zachował się do czasów obecnych, jednak liczne wzmianki o nim świadczą o popularności dzieła w świecie antycznym.

Klasyczny model noweli nowożytnej ukształtował się we Włoszech w okresie renesansu, a jego najdoskonalszym przedstawicielem był Giovanni Boccaccio – autor Dekameronu. Do klasyki nowelistyki europejskiej zaliczają się także Nowele przykładne Miguela de Cervantesa.

Pozytywizm jest okresem rozwoju nowelistyki polskiej. Pisarze chętnie wykorzystywali formę noweli, tworząc ponadczasowe arcydzieła gatunku. Typologia nowel:

• Nowele konkretu codzienności
• Społeczne i środowiskowe
• Portrety i biografie
• Nowele paraboliczne.

Okres drugiej połowy XIX wieku określany jest jako „złoty okres nowelistyki polskiej”.

• Henryka Sienkiewicza: Latarnik, Janko Muzykant, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Szkice węglem, Sachem, Jamioł, Za chlebem, Na marne
• Bolesława Prusa: Kamizelka, Katarynka, Z legend dawnego Egiptu, Antek
• Marii Konopnickiej: Dym, Nasza szkapa, Miłosierdzie gminy, Mendel Gdański
• Stefana Żeromskiego: Doktor Piotr, Siłaczka, Zmierzch

• opowiadanie
• powieść

• Bernacki M., Pawlus M., Słownik gatunków literackich, Bielsko-Biała 2006.
• Literatura polska – sztuka, muzyka, teatr, nauka. Pozytywizm, pod red. M. Szulca, Kraków 2006.
• Słownik terminów literackich, pod red. L. Durskiej i A. Nawrot, Kraków 2004.