Kościół
św. Mikołaja
w Bączalu Dolnym

A-239 z dnia 25 września 1959
kościół, obiekt zabytkowy
Kościół z Bączala Dolnego
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miejscowość	Bączal Dolny – Sanok
Wyznanie	katolickie
Kościół	kościół katolicki
Muzeum (skansen)	Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku
Wezwanie	św. Mikołaj
Wspomnienie liturgiczne	6 grudnia
Historia Data zakończenia budowy 1667 Data poświęcenia 1669 Data zamknięcia 1974 Fundator Jan Łętowski
Dane świątyni Styl gotycki Świątynia • materiał bud. • drewno Wieża kościelna • liczba wież 1 Ołtarz • liczba ołtarzy 3 Liczba naw 1
Położenie na mapie Sanoka Sanok, kościół z Bączala Dolnego
Położenie na mapie Polski Sanok, kościół z Bączala Dolnego
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Sanok, kościół z Bączala Dolnego
Położenie na mapie powiatu sanockiego Sanok, kościół z Bączala Dolnego
49°34′26″N 22°12′48″E/49,573889 22,213333
Multimedia w Wikimedia Commons

Kościół św. Mikołaja w Bączalu Dolnym – drewniany, późnogotycki kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Mikołaja Biskupa^[1], wybudowany najpóźniej w 1667 roku^[2] w Bączalu Dolnym koło Jasła, w latach 70. XX wieku przeniesiony do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, umieszczony w sektorze pogórzańskim.

Kościół stanowi typowy przykład małopolskiego kościoła drewnianego i jest jednocześnie jednym z najcenniejszych zabytków drewnianej architektury sakralnej południowo-wschodniej Polski^[3].

Kościół jako główna świątynia parafii pw. św. Mikołaja w Bączalu Dolnym, wraz z XIV-wieczną kryptą, został wybudowany najpóźniej w 1667 roku o charakterze obronnym z fundacji ówczesnego właściciela ziem klucza bączalskiego – Jana Łętowskiego^[4]. Poświęcony w 1639 przez biskupa Tomasza Oborskiego i uroczyście konsekrowany w 1669 roku^[5] zapewne przez biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego bądź Mikołaja Oborskiego. Niektóre źródła wskazują, że w XV wieku oraz od końca XVIII do połowy XIX wieku kościół oraz siedziba parafii położone były na terenie należącym do Bączala Górnego^[6]. W 1848 do korpusu kościoła dobudowano murowaną kaplicę o powierzchni 30m2. Świątynia poddana została restauracji w 1865 oraz w 1974 roku.

Kościół i jego wartość architektoniczno-zabytkowa zostały dostrzeżone przez historyków sztuki i konserwatorów już pod koniec XIX wieku m.in. przez Stanisława Tomkowicza z Krakowa (1896) czy prof. Tadeusza Szydłowskiego (1928), czyli w czasach kiedy liczne wówczas drewniane świątynie nie budziły wielkiego zainteresowania^[7].

 Osobny artykuł: Parafia Imienia Maryi i św. Mikołaja w Bączalu Dolnym.

 Osobny artykuł: Kościół Imienia Maryi w Bączalu Dolnym.

Od 1959 roku jest wpisany do rejestru zabytków, jako jeden z trzech pierwszych obiektów zabytkowych w powiecie jasielskim (po gotyckim kościele pw. Trójcy Świętej w Bieździedzy z XV wieku, od 1954 w rejestrze zabytków i kolegiacie Wniebowzięcia NMP w Jaśle z 1446, od 1956 w rejestrze zabytków), będąc jednocześnie jedną z pierwszych na Podkarpaciu świątyń drewnianych (kościoły i cerkwie) oficjalnie uznanych za mające wartość zabytkową.

Do 1974 stał w sąsiedztwie wybudowanego w latach 1957-1959 w stylu narodowym z elementami modernizmu kościoła Imienia Maryi w Bączalu Dolnym. Obecnie, od 1975 roku jako zabytek wysokiej klasy znajduje się w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku^[8] stanowiąc jeden ze sztandarowych eksponatów skansenu.

Były kościół z Bączala Dolnego jest dużą, orientowaną, drewnianą świątynią wzniesioną w tradycji gotyckiej z bali jodłowych ciosanych toporem, na kamiennej podmurówce, o charakterze obronnym (długość od wejścia do tylnej ściany prezbiterium wynosi 20 metrów, a szerokość nawy 10 metrów). Posiada trójdzielną sylwetkę, zamknięte trójbocznie prezbiterium i nawę w konstrukcji zrębowej, zakrystię o wymiarach 5 metrów na 3 metry i skarbczyk oraz przyległą wieżę w konstrukcji słupowo-ramowej, ściany wzmocnione lisicami i dach jednokalenicowy, nad wieżą – namiotowy. Otoczony podcieniami. Oświetlenie wnętrza budowli zapewnia ciąg pięciu okien tylko w południowej ścianie korpusu. Uroku dodają jej podbite gontem dachy i ściany, z wieżyczką na sygnaturkę, również w całości pokrytą gontem. Aktualnie świątynia ta znajduje się w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku^[9].

Spośród gotycko-barokowego wystroju wnętrza świątyni na uwagę zasługują:

• barokowy ołtarz główny z obrazem przedstawiającym św. Walentego^[10] oraz płaskorzeźba antepedium mensy ołtarzowej ukazująca Matkę Bożą, która ofiaruje szkaplerz św. Karmelitance i św. Szymonowi Stockowi, z XVII w.
• tabernakulum barokowe w kształcie tureckiego namiotu,
• późnogotycka belka tęczowa z rzeźbami Maryi i św. Jana z XVI wieku, na której widnieje napis w języku łacińskim Attendite et videte si est Dolor (pl. "Obaczcie i przypatrzcie się, czy jest boleść jako boleść moja"),
• barokowe ołtarze boczne: północny poświęcony Świętej Rodzinie, południowy z obrazami Przemienienia Pańskiego, a w zwieńczeniu Chrystusa Emmanuela w otoczeniu arma Christi,
• krucyfiks z końca XVI wieku lub z pierwszej połowy XVII wieku z bezwłosym Chrystusem^[11],
• późnorenesansowa ambona z XVII wieku, ozdobiona malowidłami z tego samego okresu wraz z późnobarokowym baldachimem zwieńczonym latarnią,
• późnogotycka figura Chrystusa Zmartwychwstałego ustawiona na rokokowej konsoli,
• późnogotyckie portale oraz okucia drzwi wejścia do zakrystii oraz wejścia południowego nawy,
• późnogotycka chrzcielnica ozdobiona w lilie heraldyczne,
• obrazy tablicowe: Cierniem Koronowanie z poł. XVI wieku, oraz trzy obrazy z XVII wieku: ukazujące św. Annę Samotrzeć, św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem o wybitnym wydźwięku ikonografii i Ukrzyżowanie opatrzone herbem fundatora – Odrowąż,
• w kruchcie kamienna kropielnica z XVIII wieku,
• bogato rzeźbione ławki,
• aparaty liturgiczne: umbraculum^[12] czyli ozdobna zasłona przysłaniająca monstrancję w czasie nabożeństwa,
• fragmenty pierwotnej polichromii namalowanej w XVII wieku,
• relikwie: Symplicjusza i Walerego wkomponowane w architektoniczną obudowę ołtarza głównego oraz Wiktoryna w relikwiarzu ustawionym na ołtarzu Przemienienia Pańskiego,
• zabytkowe rzeźbione organy z poł. XVII wieku^[13] o prospekcie barokowym, który zdobi złocony ornament podtrzymywany przez parę herm, znajdują się na emporze wspartej drewnianymi filarami,
• w nawie bruk kamienny^[14],
• w okresie bożonarodzeniowym wystawiana jest szopka ludowa autorstwa podkarpackiego rzeźbiarza Karola Breja.

Obiekt otoczony jest zrekonstruowanym kamiennym murkiem z dwiema bramami wejściowymi: główną – ulokowaną po stronie zachodniej i boczną po stronie północno-wschodniej. W ogrodzeniu kościoła ustawiony jest drewniany krzyż misyjny i niewielkie lapidarium z historycznymi krzyżami i kamieniami nagrobnymi, w tym Sabiny Bilińskiej z domu Pieniążek (1818-1890).

Kościół z Bączala Dolnego stanowi jeden z miniaturowych obiektów Centrum Kultury Ekumenicznej im. św. Jana Pawła II w Myczkowcach, które gromadzi repliki najstarszych sakralnych obiektów drewnianych z terenu Pogórza, Beskidu Niskiego i Bieszczadów wykonane w odpowiedniej skali (1:25).

Świątynia znajduje się na szlaku architektury drewnianej województwa podkarpackiego – Trasa nr II (sanocko-dynowska), jako jeden z głównych eksponatów w zbiorach MBL w Sanoku.

• ks. Stanisław Bartmiński – pisarz, dziennikarz, kanonik honorowy jarosławskiej kapituły kolegiackiej,
• ks. Stanisław Czerniec – prałat, kanonik gremialny brzozowskiej kapituły kolegiackiej,
• ks. Antoni Dobrzański – wieloletni proboszcz bączalski, ojciec duchowy powstańców krakowskich,
• ks. Stanisław Kołodziej – Sługa Boży Kościoła katolickiego, męczennik, więzień Auschwitz i Dachau,
• Michał Łętowski – osiemnastowieczny kolator i patron kościoła,
• ks. Tadeusz Stugała – kanonik honorowy Kapituły Konkatedralnej w Stalowej Woli,
• ks. Marian Szarek – kanonik, proboszcz i rektor kościelny,
• ks. Ludwik Wypasek – misjonarz, kapłan ze Zgromadzenia Św. Michała Archanioła,
• ks. Florian Zając – kapelan AK, "kapłan wyklęty", więzień Wronek i Rawicza w okresie PRL,

W obrębie kościoła na terenie skansenu został ustanowiony kamień pamiątkowy honorujący Aleksandra Rybickiego, twórcę i pierwszego dyrektora Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, z okazji 100-lecia jego urodzin w 2004.

• Świątynia została uwieczniona na znaczku pocztowym o wartości 5 zł wyemitowanym w 1986 roku przez Pocztę Polską, w formacie 4.0 × 3.0 cm, który wieńczy inskrypcja: Kościół XVII w. – Bączal Dolny,
• Kościół stanowi jeden z czołowych obiektów w niemieckim reportażu o II wojnie światowej,
• Obraz z sylwetką drewnianego kościoła z Bączala Dolnego można zaobserwować w kadrze jednego z odcinków serialu Ojciec Mateusz, emitowanego przez Telewizję Polską.
• Wizerunek XVII wiecznego kościoła stanowił motyw główny na koszulkach siatkarskiego Mistrza Polski Asseco Resovii Rzeszów w sezonie ligowym 2015/2016.

• Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku,
• Drewniane kościoły południowej Małopolski,
• Drewniane kościoły powiatu jasielskiego,
• Parafia Imienia Maryi i św. Mikołaja w Bączalu Dolnym.

• Bączal Górny – Stanisław Syzdek, Skołyszyn 1998.
• Kościół na stronie internetowej MBL w Sanoku
• Tabliczka informacyjna na obiekcie