Hełm lamelkowy – hełm składający się z długich segmentów (płytek, lamelek), łączonych za pomocą rzemieni lub nitów. W zależności od kształtu dzwonu, obecności wieńczenia, dolnej taśmy czy płytki czołowej hełmy te można podzielić na kilka podtypów umożliwiających chronologiczną klasyfikację^[1][2].

Tradycyjnie za źródło powstania podobnych konstrukcji uznaje się obszary Dalekiego Wschodu (dzisiejsze Chiny)^[3], skąd hełmy tego typu rozprzestrzeniły i rozpowszechniały się wraz z ekspansją plemion koczowniczych poprzez przedgórza Ałtaju^[4] do Azji Centralnej i Zachodniej, by następnie dotrzeć do Europy wraz z Awarami^[3]. W świetle ostatnich znalezisk hełmów z okolic wsi Kipczakowo(inne języki)^[5] czy z terenu kuszańskiej twierdzy w Shaikhān-Dherī w Pakistanie^[6][1][2] oraz przedstawień z terenów Azji Zachodniej i Afryki północnej z ok. V w. n.e.^[7] – teoria ta poddawana jest obecnie krytyce^[1][2].

W 2017 A.L. Kubik dokonał podziału konstrukcji ze względu na formę złożenia segmentów^[1].

Wyszczególnił on dwie główne grupy hełmów lamelkowych:

• grupę wschodnioazjatycką, w której wyróżniony został centralny, czołowy segment dzwonu. Kolejne płytki łączone są od spodu jednego z boków segmentów, przechodzą wzdłuż obwodu głowy, łącząc się krańcowo z jego drugim, spodnim bokiem. Przykładem tej grupy jest tzw. typ Niederstotzingen, zwany tak od najpopularniejszego znaleziska hełmu lamelkowego, odkrytego w okolicach miejscowości Niederstotzingen w dzisiejszej Badenii-Wirtembergii^[8].
• grupę zachodnioazjatycką, w której nie nastąpiło wyróżnienie czołowego segmentu. Wszystkie płytki wydają się równoważne, według samej konstrukcji trudno wyróżnić przód dzwonu. Doskonałym przykładem tej grupy jest przedstawienie z kapitelu sasanidzkiej kolumny, znalezionego w Bisotun, obecnie znajdującego się w kolekcji muzeum w Taq-e Bostan(inne języki)^[9], czy późniejsze hełmy lamelkowe (datowane na około XIV w. n.e. i później) znajdywane na obszarze Tybetu^[10].

Jak wskazuje A.L. Kubik^[1], konstrukcje te wraz z przemieszczaniem się tzw. myśli technologicznych^[2] potrafiły ulegać wzajemnym wpływom, doprowadzając do powstania hybryd, posiadających główną cechę grupy zachodnioazjatyckiej i elementy wskazujące na silne wschodnioazjatyckie zapożyczenia. Doskonałym przykładem takiej hybrydyzacji jest znalezisko z obwodu kurskiego Federacji Rosyjskiej^[5].

Wraz z ekspansją Awarów na terenach Europy rozpowszechniają się nowe formy uzbrojenia. Prawdopodobnie to właśnie napływ Awarów skutkował rozpowszechnieniem się strzemion w Europie^[11]. Przenieśli oni również, z terenów Azji Wschodniej (lub Azji Centralnej, trudno jest jednoznacznie wnioskować co do chronologii ekspansji grupy wschodnioazjatyckiej hełmów lamelkowych) konstrukcje hełmów o wyróżnionym centralnym elemencie lamelkowego dzwonu. Obecnie zarówno liczba znalezisk samych hełmów (Niederstotzingen, Kercz, Stara Zagora, Obwód kurski)^[8][12][5], jak i ich fragmentów (Castel Trosino(inne języki), Nocera Umbra, Val di Nievole(inne języki), Intercisa)^[8][12], ulega sukcesywnemu zwiększaniu. Kształt dzwonu tych hełmów jest wyciągnięty ku górze, często z charakterystycznym przegięciem w górnej części dzwonu (o prawdopodobnym koreańskim pochodzeniu^[1]) i półsferycznym wieńczeniu. Pomimo niewątpliwie wschodniego rodowodu hełmów, obecność na terenie rzymskich twierdz (jak Intercisa) świadczy o zapożyczeniu tej formy uzbrojenia przez europejskich (rzymskich/bizantyjskich) wojowników.

Studia dotyczące rozwój uzbrojenia Iranu okresu poseleukidzkiego i zarazem przedislamskiego, są obecnie niezwykle słabo rozwinięte. Można by stwierdzić, że opierają się one głównie o tworzenie bazy porównawczej do rozwoju uzbrojenia rzymskiego^[13][2][14]. Jest to spowodowane zarówno słabym rozwojem archeologii irańskiej, spowodowanej częściowo irańską rewolucją islamską, ale również przeciągającymi się konfliktami zbrojnymi na terenie dzisiejszego Iraku i Syrii, które w okresie partyjskim (od ok. 224 r. p.n.e.–651 r. n.e.) i sasanidzkim (224–651 r. n.e.) stanowiły terytoria konfliktów rzymsko-perskich^[15]. Miejsca bitew i terenów przygranicznych powinny stanowić ważną bazę stanowisk archeologicznych, zwiększającą naszą wiedzę o rozwoju uzbrojenia w Iranie. Można stwierdzić, że wiedza o irańskim uzbrojeniu omawianego okresu jest szczątkowa. Nie inaczej jest w przypadku hełmów lamelkowych. Jedyne, bardzo zdefragmentowane znalezisko z terenów, które możemy wiązać z Iranem, pochodzi z kuszańskiej twierdzy w Shaikhān-Dherī w Pakistanie^[6][1][2]. Samo znalezisko datowane (z pomocą znalezionych w pobliżu monet) jest na okres podboju imperium Kuszanów przez Sasanidów^[6] (połowa III w. n.e.). Tereny te stają się następnie prowincją sasanidzką pod nazwą Kushanshahr(inne języki), można więc przypuszczać, że przynajmniej od połowy III w. n.e. Sasanidzi spotykali się z podobnymi konstrukcjami^[1]. Sam hełm odkryto pod zawałem jednego z budynków: wykopano okrągłe wieńczenie, fragment jednego z segmentów dzwonu, fragment segmentowego napolicznika i łuski pancerza (dwóch typów – prawdopodobnie od nakarczka i kirysu), oraz fragmenty prostego miecza^[6]. Identyfikacja znaleziska możliwa była dopiero po publikacji podobnego dzwonu znalezionego w okolicach Kipczakowa^[1][5]. Pozostałe informacje o uzbrojeniu tego typu pochodzą z sasanidzkiej ikonografii. Najbardziej znanym jest wspominany kapitel odkryty w Bisotun i datowany na VI-VII w. n.e.^[9] Widać na nim nie tylko poszczególne segmenty, wycinane w dekoracyjne wzory z wybitym centralnym żebrem, ale również czepiec kolczy biegnący wokół całego obwodu dzwonu, skrócony w części twarzowej^[2]. Kolejne wyobrażenie hełmu lamelkowego z omawianego terytorium ukazane zostało na rewersie złotej monety Chosrowa II Parwiza^[1]. Wszystkie trzy przykłady dotyczą półsferycznych dzwonów, które nie przyjmują wyciągniętych kształtów znanych z typu Niederstotzingen. Sama zaś konstrukcja bliska jest półsferycznym hełmom lamelkowym znanym z terytorium Tybetu^[10].

• zbroja lamelkowa