Ćwiczenie wojskowe – forma szkolenia sztabów, wojsk i słuchaczy szkół wojskowych obejmująca zespół czynności wykonywanych i wielokrotnie powtarzanych przez żołnierzy, pododdziały, oddziały, związki taktyczne oraz sztaby wszystkich szczebli organizacyjnych sił zbrojnych^[1][2].

Ze względu na cele^[3][4]

• nauczające,
• zgrywające

głównym celem jest zgrywanie wojsk, dowództwa w realizacji zadań taktycznych i operacyjnych na polu walki^[5].

• doskonalące

głównym celem jest ugruntowanie wiadomości, umiejętności i utrwalenie nawyków oraz przygotowanie dowództwa oraz wojsk do bardziej złożonych form szkolenia^[5]

• instruktażowo-metodyczne^[a],
• badawcze (doświadczalne)

celem może być sprawdzenie słuszności założeń teoretycznych prowadzenia działań bojowych, sprawdzenie organizacji wojsk, ustalenie racjonalnych metod oraz form szkolenia, określenie stopnia przydatności nowych rodzajów techniki wojskowej. Przedmiotem badań w ćwiczeniu doświadczalnym mogą być również zagadnienia z zakresu psychicznego i fizycznego przygotowania żołnierzy do prowadzenia działań bojowych, ich wytrzymałości i odporności na trudne warunki pola walki^[6]

• inspekcyjne (kontrolne, sprawdzające, certyfikujące)

celem jest sprawdzenie stanu wyszkolenia dowództw i wojsk; zarządza je przewodniczący inspekcji, a prowadzone jest zgodnie z dokumentacją ćwiczenia przygotowaną przez zespół planistyczny inspekcji (kontroli)^[7]

Ze względu na rozmach działania i poziom dowodzenia^[8]

• ćwiczenia strategiczne

rodzaj ćwiczeń stosowany w szkoleniu centralnych organów kierowania państwem; bierze w nim udział dowództwo szczebla strategicznego, mogą też uczestniczyć dowództwa poziomu operacyjnego; celem jest sprawdzenie założeń doktryny obronnej państwa oraz doktryny wojskowej, doskonalenie szkolonych w rozwiązywaniu problemów dotyczących funkcjonowania organów państwowych oraz przygotowania i prowadzenia operacji strategicznej, a także organizacji współdziałania sojuszniczego; ćwiczenie może mieć charakter narodowy oraz sojuszniczy^[7]

• ćwiczenia operacyjne

stosowane w szkoleniu dowództw i wojsk poziomu operacyjnego; ze względu na bojowe przeznaczenie, w ćwiczeniach operacyjnych mogą brać udział również wyznaczone oddziały i pododdziały szczebla taktycznego; ich celem jest doskonalenie dowództw w zakresie organizacji, w tym zwłaszcza przygotowania i prowadzenia operacji oraz ich zabezpieczenia bojowego i logistycznego^[7].

• ćwiczenia taktyczne

celem takich ćwiczeń jest doskonalenie dowódców i wojsk szczebla taktycznego w organizacji i prowadzeniu walki, a także organizacji współdziałania, zabezpieczenia bojowego i logistycznego; do ćwiczeń taktycznych zalicza się wszystkie typy ćwiczeń z dowództwami, z wyjątkiem gry wojennej oraz ćwiczenia z wojskami wyższego szczebla^[9]

Ze względu na treści szkolenia^[10]

• ćwiczenia mobilizacyjne

rodzaj ćwiczenia z wojskami wyodrębniony ze względu na specyficzne cele szkoleniowe; głównym celem ćwiczenia jest mobilizacyjne rozwinięcie jednostki lub instytucji wojskowej; w ćwiczeniu ważnym elementem jest rozbudowa elementów bazy mobilizacyjnej oraz sposób wcielania i szkolenia rezerw mających przydziały mobilizacyjne^[11].

• ćwiczenia militarne

przygotowują dowództwa oraz kontyngenty do realizacji zadań o charakterze militarnym; ich celem jest pogłębienie wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych oficerów, dowództw wyznaczonych do działania w operacji poza granicami kraju lub na wypadek kryzysu militarnego; ich istotą jest, że ćwiczące dowództwa oraz pododdziały na podstawie zobrazowanej sytuacji uczą się rozwiązywać, w sensie teoretycznym i praktycznym, problemy związane z prowadzeniem działań militarnych w okresie kryzysu i wojny^[12].

• ćwiczenia reagowania kryzysowego

w ćwiczeniu zaangażowana jest też administracja państwowa, samorządowa, a także formacje niemilitarne, przeznaczone do wykonywania zadań w okresie kryzysu; istotą ćwiczeń jest koordynacja działań w dziedzinie zapobiegania wszelkim sytuacjom noszącym znamiona kryzysu, a gdy do niego dojdzie rozwiązywanie sytuacji na drodze negocjacji lub w ostateczności użycia siły militarnej^[13]

Ze względu na skład ćwiczących^[14]

• ćwiczenia narodowe,
• ćwiczenia sojusznicze, koalicyjne

realizowane są w celu osiągania wysokiego stopnia interoperacyjności i zdolności obronnych NATO; głównymi celami udziału dowództw i wojsk Sił Zbrojnych RP w ćwiczeniach sojuszniczych jest ocena koncepcji i planów mobilizacyjno-operacyjnych, sprawdzenie i potwierdzenie zdolności, gotowości dowództw i wojsk przeznaczonych do wykonywania zobowiązań sojuszniczych, doskonalenie procedur operacyjnych oraz sprawdzanie rozwiązań wypracowanych w procesie transformacji i eksperymentacji, dokonanie certyfikacji jednostek po osiągnięciu gotowości do użycia w ramach Wielonarodowych Połączonych Zgrupowań Zadaniowych, Sił Odpowiedzi NATO itp., doskonalenie zdolności przemieszczania komponentów Sił Zbrojnych RP do rejonu operacyjnego użycia, standaryzacja procesu planowania operacyjnego, systemów dowodzenia, łączności i informatyki^[15]

• ćwiczenia międzynarodowe

realizowane są przez komponenty sił zbrojnych w celu podnoszenia zdolności do realizacji wspólnych operacji reagowania kryzysowego z zakresu zapobiegania konfliktom, wsparcia pokoju, budowy pokoju, przeciwdziałania zagrożeniom terrorystycznym, operacji humanitarnych, niebojowych operacji ewakuacyjnych, operacji poszukiwawczo-ratowniczych^[16]

Ze względu na liczbę ćwiczących szczebli^[17][18]

• ćwiczenia jednoszczeblowe

rodzaj ćwiczeń taktycznych, operacyjnych lub strategicznych, w których udział bierze tylko jeden szczebel organizacyjny sił zbrojnych, np. dowództwo brygady, dywizji lub korpusu^[19]

• ćwiczenia dwuszczeblowe
• ćwiczenia wieloszczeblowe

to rodzaj ćwiczeń taktycznych, operacyjnych lub strategicznych, w których biorą udział dwa kolejne lub więcej szczebli dowodzenia, np. dowództwo związku taktycznego i dowództwo oddziału^[19]

Ze względu na liczbę ćwiczących stron^[17]

• ćwiczenia jednostronne

są rodzajem ćwiczeń taktycznych, operacyjnych lub strategicznych, w których ćwiczący reprezentują tylko wojska własne, a strona przeciwna jest podgrywana, pozorowana przez odpowiedni zespół kierownictwa ćwiczenia^[19]

• ćwiczenia dwustronne

są rodzajem ćwiczeń taktycznych, operacyjnych, rzadziej strategicznych, w których ćwiczące dowództwa i wojska występują w roli stron przeciwnych^[19]

• ćwiczenia wielostronne

Ze względu na miejsce prowadzenia ćwiczeń^[20]

• ćwiczenia w warunkach polowych

realizowane są poza koszarami; w przypadku ćwiczeń z dowództwami – na stanowiskach dowodzenia rozwiniętych na realnych lub zmniejszonych odległościach, a w przypadku ćwiczeń z udziałem wojsk – na poligonie^[21]

• ćwiczenia w obiektach stacjonarnych

prowadzone są w koszarach, w tym w salach wykładowych, gabinetach pracy i ośrodkach dowodzenia^[11].

Ze względu na typ i formę^[22]

• ćwiczenia z dowództwami i sztabami
  • gra wojenna
  • ćwiczenia dowódczo-sztabowe
    • szkieletowe
    • wspomagane komputerowo
    • na mapach
  • trening sztabowy
• ćwiczenia z wojskami
  • ćwiczenia taktyczne z wojskami
  • ćwiczenia taktyczno-specjalne
    • rozpoznawcze
    • logistyczne
    • artyleryjskie
    • itd ...
• ćwiczenia przygotowawcze^[b]
  • ćwiczenia grupowe
  • ćwiczenia epizodyczne
  • ćwiczenia studyjne

Metodyczne zasady ćwiczeń to zbiór reguł i norm postępowania organizatorów, kierownictw i ćwiczących w procesie przygotowania i prowadzenia ćwiczeń zapewniających ich wysoką efektywność szkoleniową^[18]:

• jedność szkolenia indywidualnego i zespołowego
• realizm
• prowadzenie ćwiczeń zgodnie z decyzjami ćwiczących dowództw
• równość szans ćwiczących stron
• ciągłość
• zachowanie tajemnicy sytuacji wyjściowej na pierwszy dzień ćwiczenia

• Krzysztof Krakowski (red.): Edukacja obronna. Leksykon podstawowych pojęć i terminów. Warszawa: Akademia Obrony Narodowej, 2015. ISBN 978-83-7523-497-8.
• Krzysztof Krakowski, Zbigniew Redziak: Metodyka przygotowania i prowadzenia ćwiczenia taktycznego z wojskami. Warszawa: Akademia Obrony Narodowej, 2005.
• Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979, s. 77. ISBN 83-11-06229-3.
• Zbigniew Leśniewski: Doskonalenie kadr w organizacjach wojskowych. Wybrane zagadnienia dydaktyki obronnej. Warszawa: Akademia Obrony Narodowej, 2012. ISBN 978-83-7523-174-8.
• Jarosław Wołejszo: Metodyka przygotowania i prowadzenia ćwiczeń z wojskami. Warszawa: Akademia Obrony Narodowej. Instytut Zarządzania i Dowodzenia, 2005.
• Organizacja szkolenia dowództw i sztabów w Siłach Zbrojnych RP. Dokument doktrynalny D.D.7.1. Warszawa: Sztab Generalny Wojska Polskiego. Generalny Zarzad Operacyjny, 2004.