Шұбар күзен
Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
| Шұбар күзен | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Амандық күйі | ||||||||||||||||
 Vulnerable (IUCN3.1) | ||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||
| Vormela peregusna (Иоганн Антон Гюльденштедт, 1770) | ||||||||||||||||
 Ареал
|
Шұбар күзен (лат. Vormela peregusna) – сусарлар тұқымдасына жататын жыртқыш сүтқоректі аң.
Дене тұрқы — 27—35 см, құйрығы 11—20 см. Түсі шұбар, қара сары дақты. Басы, төсі, бауыры, жауырыны, аяқтары қара қоңыр. Тұмсығы қысқа, құлағы үлкен дөңгелектеу. Қазақстанның оңтүстігінде таралған. Дала, шөл, шөлейт аймақтарды мекендейді. Әр түрлі індет тарататын кемірушілермен, құстармен, олардың жұмыртқасымен қоректенеді. Тамыз—қыркүйекте ұйығып, 5 ай көтеріп, ақпан—наурызда 3—8 күшік туады. Кейінгі кезде тың жерлерді жыртып және кеміргіштермен күресу үшін улы химикаттарды көп қолданғандықтан Шұбар күзен азайып кетегі, сол себепті қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (1996).[1]
Шұбар күзеннің биологиясы аз зерттелген. Кемірушілермен қоректеніп, пайда келтіреді. Саршұнак, сұр тышқан, құм тышқан молырақ кездесетін шөл және шөлейт өңірлерде тараған. Облыс жерінде Қаркаралы , Нұра (Шошқакөл алабы) ауданында кездеседі.[2]
Статусы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]III-ші санат. Ареалы мен саны азая түсуде. Қырғызстан, Тәжікстан, Ресей Қызыл кітаптарына енгізілген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дүниежүзілік және Қазақстан фауналарындағы туыстың жалғыз өкілі.
Таралуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Түрдің таралуы Оңтүстік-Батыс Еуропа, жарым-жартылап Алдыңғы, Орта және Орталық Азия қалетиды, Қазақстанда шұбар күзен, негізінен оның Оңтүстік жартысын – Маңғышлақ, Үстірт, Аралбойы, Қызылқұм, Арысқұм, Мойынқұм, Тауқұм, Бетпақдаланың оңтүстігі, Оңтүстік Балқаш бойы, Іле және Сүреті ойпаттары, Іле мен Жоңғар Алатауларының етектері, Алтай, Алакөл мен Зайсан ойпаттары. Еділ-Жайық өзендері аралығында, Орталық Қазақстанда және Алтай балаларында жойылып кетті.
Мекендейтін жерлері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сарышұнақтары, құмтышқандары және басқа да кеміргіштері көп шөлейтті және шөлді участкелер. Бұталар өскен, құмдарды мекендеуді ұнатады. Өзендер бойында тоғайлардың шет жағында, бұталы далада мекендейді. Тауда далалық белдеуде теңіз деңгейінен 3000 м-ге дейін көтеріледі.
Саны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1959 жылы Сарыесік атырау шөлінде 0.8-1.2 км² көлемді участкілерде бірден шұбар күзен саналды, яғни оның саны айтарлықтай жоғары болды. XX ғ. 70-шы жылдарында Мойынқұм мен Оңтүстік Балтық жағалауында 10 шақырым қашықтықта оның 1-3 іздері байқалды. Қызылқұм шөлінде бірқатар жерде шұбар күзен едәуір. Оның таралуының басқа қоныстарында ол сирек кездеседі.
Негізгі шектеуші факторлар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Шұбар күзенінің санының азаюы жерді жыртумен, кеміргіштерге қарсы, әсіресе, үлкен құмтышқанымен, күресу үшін химиялық препараттарды қолдану мен байлатысты.
Биологиялық ерекшеліктері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Шұбар күзен бір жерде тұрақты өмір сүреді. Көбіне жатақ ретінде құмтышқаны мен сарышұнақтар інін пайдаланады. Кеміргіштермен, әсіресе, құмтышқандары және сарышұнақтармен, қоректенеді. Көбіне түнде, кейде таңертеңгілік жемін іздейді. Күйлеуі – тамыз-қыркүйек айларында. Буаз болуы үзіліс кезеңмен өтеді. Ақпан-наурыз айларынында 3 жас күзен дүниеге келеді.
Қолда өсіру
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мәлімет жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Үстірт, Алматы және Алакөл қорықтарында және бірқатар ұлттық парктер мен қорықшаларда қорғалады.
Қорғауды керек ететін шаралар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Мекендерін сақтау, ерекше қорғалатын территориялар ұйымдастыру.
Зерттеу үшін ұсыныстар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Түрдің аз зерттелгенін ескере отырып, оның экологиясын табиғат жағдайында және қолда өсіру кезінде зерттеу керек.[3]
 |
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Vormela peregusna |
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- ↑ Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
- ↑ 1. Гептнер и др., 1967; 2.Бекенов, 1982; 3. Слудский, 1953; 4. Ротшильд и др., 1967; 5. Бурделов, Бондарь, 1986.
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
