Киттәрізділер Қазбалық ауқымы: 55–0 Ma ПреК К О С Д Кр П Т Ю Б Пг Н Early Эоцен – Present
Megaptera novaeangliae
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Сүтқоректілер Кіші табы: Ұрықжолдастылар Ұлы сабы: Laurasiatheria Сабы: Cetacea Матюрен Жак Бриссон, 1762
Кіші саптары
Mysticeti Odontoceti †Archaeoceti

Киттәрізділер (лат. Cetacea) – суда тіршілік ететін сүтқоректілер отряды.

Ғалымдар киттердің арғы тегі құрлықта тіршілік еткен ежелгі тұяқтылар не қарапайым жыртқыштар (креодонттар), тіпті, бор кезеңінің жәндікқоректілері де болуы мүмкін деген болжам айтады. Бұлардың қазба қалдықтары төменгі эоцен дәуірінен сақталған. Қазақстанда Маңғыстау түбегінен төменгі сармат қабатынан табылған.

Қазіргі кезде киттердің 2 отряд тармағына (тісті киттер және мұртты киттер) жататын 38 туысы, 80-нен астам түрі мұхиттарда, теңіздерде, кейбір түрлері (дельфиндер) өзендерде таралған^[1].

Денесінің ұзындығы 1,1 – 33 м-ге дейін, салмағы 30 кг-нан 150 т-ға дейін жетеді. Дене пішіні жұмыр қос қалақты терілі, құйрық жүзбеқанаты көлбеу бағытта орналасқан. Көпшілік түрінің басы жалпақ, мойны айқын байқалмайды. Алдыңғы аяқтары ескекке айналған. Артқы аяқтары жойылған, тек жамбас сүйектерінің (кей түрінде ортан жіліктің) қалдықтары сақталған. Киттердің терісі түксіз жалаңаш, тері астында май қабаты жақсы жетілген (қалыңдығы 18 – 50 см). Бұл дене температурасын реттеуге қатысады.

Терісінде май, тері бездері болмайды, сүт бездері жақсы жетілген.

Тыныс алу мүшесі – танау тесігі (1 не 2) төбесіне қарай орналасқан. Ол тек тыныс алу-шығару кезінде ғана ашылады.

Киттердің қанының құрамында гемоглобиннің, бұлшық еттерінде ерекше ақуызды зат – миоглобиннің болуы су астында 30 – 40 мин (кейде одан да ұзақ) тыныс алмай тіршілік етуіне септігін тигізеді.

Барлық киттердің ауыз қуысы өте үлкен. Бұлар тісі ең көп жануарларға жатады, мысалы, тісті киттің тісінің саны 272 болса, Амазонка дельфинінің бір ғана үстіңгі сойдақ тісі алға қарай 3 м-дей созылыңқы болады.

Киттердің миы күрделі құрылысты әрі жақсы дамыған. Олардың сезу мүшесінің қызметін қылшықты мұртшалары атқарады. Көзі су астында, су үстінде де жақсы көреді. Киттердің есту мүшесі жақсы дамыған, құлақ қалқаны болмайды. Қорегін тұтастай жұтады. Сілекей бездері болмайды. Қарны күрделі құрылымды (3 – 14 бөлімнен тұрады).

Киттердің көпшілігі – моногамды. Олар 2 – 6 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Екі жылда бір рет балалайды. Буаздық мерзімі 10 – 12 ай. Аналығының жыныс саңылауының екі бүйірінде 2 емшегі болады. Арнайы бұлшық еттердің жиырылып-жазылуынан сүт баласының аузына шашырайды. Киттер баласын 4 айдан (майда дельфиндер) 1 жылға дейін (кашалоттар) емізеді. Киттің сүті өте құнарлы: сиыр сүтімен салыстырғанда май 10 есе, белок 3 есе көп. Баласы тәулігіне 450 л-ге дейін сүт емеді, 4 см-ден астам өсіп, 90 кг-дай салмақ қосады.

Табиғатта 30 – 50 жылдай тіршілік етеді. Көпшілік түрі топталып, үйірленіп жүреді, теңіз жануарларымен қоректенеді.

Киттердің саны жылдан-жылға азаюда, әсіресе, ірі киттердің біраз популяциясының жойылып кету қаупі бар. Сондықтан кит аулау кәсібін реттеу мақсатында Халықаралық комиссия (оған дүние жүзінің 20 мемлекеті мүше) ұйымдастырылған (1946). Киттердің санын сақтау үшін қорғауға алынып, олардың 18 түрі мен 1 түр тармағы Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген.^[2]

Киттер бастарының төбесінде орналасқан демтесіктері арқылы тыныс алады. Дем­тесік киттің кеңірдегі мен өкпесіне байла­нысады. Көп киттерде бір ғана демтесік болады. Алайда кейбіреулерінде екеу болуы мүмкін. Киттер дем шығарған кезде су мен ауа ағыны осы демтесік арқылы атқылап шығады.

Киттердің заманауи түрлері Мұртты киттер (Mysticeti) Тегіс киттер Поляр киті • Оңтүстік кит (Оңтүстік тегіс кит • Солтүстік Атлант тегіс киті • Жапондық кит) Жолақ киттер Нағыз жолақ кит (Кішкене жолақты кит • Оңтүстік кішкене жолақты кит • Сейвал • Брайд киті • Көк кит • Омура киті • Финвал • Райс киті) • Сұр кит • Өркешті кит Цетотериялар Ергежейлі кит Тісті киттер (Odontoceti) Дельфиндер Тарғыл дельфиндер (Коммерсон дельфині • Чили дельфині • Хэвисайд дельфині • Гектор дельфині) • Қарапайым • Пигмей косаткасы • Қара дельфин • Сұр дельфин • Малайзиялық дельфин • Лагеноринхустар (Ақ тұмсықты дельфин • Атлант ақ бүйірлі дельфині • Оңтүстік ақ бүйірлі дельфин • Крест тәрізді дельфин • Тынық мұхиты ақ бүйірлі дельфині • Күңгірт дельфин) • Киттәрізді дельфин (Солтүстік • Оңтүстік) • Орцеллалар (Иравади дельфині • Аустралия дельфині) • Косатка • Қауынбас кит • Жалған жыртқыш кит • Ұзынтұмсықты (Тукаши дельфині • Гвиана дельфині) • Бүкір дельфиндер (Қытай • Үнді мұхиты • Аустралия • Атлант) • Стенеллалар (Пантропикалық • Климен дельфині • Шақылдақ дельфин • Атлант теңбіл дельфині • Ұзынтұмсықты дельфин) • Ірі тісті дельфин • Афалиналар (Афалина • Үнді афалинасы) Нарвалдар Ақ дельфин • Нарвал Phocoenidae Neophocoena • Phocoena • Phocoenoides Кашалоттар Кашалот Кіші кашалоттар Пигмей кашалоты • Ергежейлі кашалот Iniidae Амазон дельфині • Арагуаялық дельфин • Боливиялық дельфин Lipotidae Байцзи дельфині Platanistidae Ганга өзені дельфині • Үнді өзені дельфині Pontoporiidae Ла-платалық дельфин Тұмсықбетті киттер Төрт тісті киттер (Арну киті • Байрд киті • Сато киті) • Бөтелке тұмсықтылар (Солтүстік • Оңтүстік) • Лонгман киті • Белдіктісті киттер (Соверби киті • Эндрю киті • Хаббс киті • Доғал тұмсықты кит • Рамари киті • Жервэ киті • Жапондық белдіктісті кит • Грэй белдіктісті кит • Гектор киті • Дераньягала киті • Лейард киті • Тру киті • Перрин киті • Перу киті • Стейнегер киті • Трэверс киті) • Тасманиялық тұмсықбетті кит • Шынайы тұмсықбетті кит