ბასიანი — პროვინცია ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, ისტორიული მესხეთის ნაწილი, მდინარე არაქსის სათავეების რაიონში (თურქეთის ტერიტორია). სახელწოდებას უკავშირებენ ფასიანების (ფაზიანების) ტომს. სომხეთის სამეფოს წარმოქმნისა და მისი გაფართოების შედეგად (ძვ. წ. II ს.) ბასიანი მის ფარგლებში მოექცა. 384 წელს რომსა და ირანს შორის ახლო აღმოსავლეთში პოლიტიკური გავლენის სფეროების განაწილების შედეგად ირანის საზღვრებში მოექცა. VII-VIII საუკუნეებში ბასიანი არაბთა სახალიფოს შემადგენლობაში შევიდა. არაბთა მფლობელობის დასუსტებისა და ქართული სამეფო-სამთავროების გაძლიერების პერიოდში ბასიანი საცილობელი გახდა ბიზანტიისა და ქართველთა სამეფოს შორის. მალე ქართველთა სამეფო მთლიანად დაეუფლა ბასიანს. X საუკუნის I ნახევარში საზღვარი ბიზანტიასა და „ქართველთა სამეფოს“ შორის მდინარე არაქსზე დაიდო და ბასიანის ჩრდილოეთი ნაწილი ქართველ ბაგრატიონთა მფლობელობაში დარჩა. 1001 წელს დავით კურაპალატის მემკვიდრეობის გამო ბიზანტიასთან კონფლიქტის შედეგად იმიერ-ტაო და ბასიანი მთლიანად ბიზანტიელთა მფლობელობაში გადავიდა. ქართველები დაჟინებით ცდილობდნენ ბასიანის დაბრუნებას ბიზანტიელთაგან, შემდეგ თურქ-სელჩუკთაგან. XII საუკუნიდან ბასიანი კვლავ ფეოდალური საქართველოს მონარქიის ფარგლებში შედიოდა. 1203 წელს ბასიანში ქართველთა ლაშქარმა სძლია თურქ-სელჩუკებს. 1545 წელს ბასიანი ოსმალებმა მიიტაცეს. XVII საუკუნიდან იგი არზრუმის ვილაიეთის ერთ-ერთი სანჯაყია.

ვახუშტი ბატონიშვილი ბასიანის ტერიტორიას ისტორიულ სომხეთს აკუთვნებს, როგორც მდინარე არაქსის აუზის შემადგენელ ხეობას და წერს შემდეგს:

„ხოლო ოლთის, ნარიმანისა და იდის სამჴრით არს, ირიჯლუს მთას იქით, ბასიანი. და ესე ბასიანი თუმცა არს სომხითისა, არამედ, შემდგომად ბაგრატიონთა მეფობისა, რა დაიპყრეს მათ, არს მიერით სამცხისა. და არს ბასიანი რახსისა ანუ არაზის სათავესა ზედა. პირველად ეწოდა ქალაქსა ამისსა ბასიანი, და მის გამო ეწოდა სახელიცა ესე ამ ადგილთა. ხოლო აწ უწოდებენ მას ქალაქსა ასანყალას. და არს საშუავალ ბასიანისა, არაზის კიდესა ზედა ჩრდილო კერძ არა დიდი ქალაქი და მზღვრის ამას ბასიანს: აღმოსავლეთი მთა ჩამოსული სამჴრეთის მთიდამ, რომელი არს სომხითის მთა; დასავლით — მთა ირიჯლუ-დევაბოინისა; ჩდილოთ, მთა ილიჯლუ-ყალნუსი; სამჴრით — მთა დევაბოინიდამ წამოსული სომხითის მთა. და ადგილთა ამათ შორის მოერთვიან რახსს იმიერით და ამიერით მდინარენი მთებთაგან. და შენებულ არიან დაბნები. არს უვენახო, უხილო და მარცვლის მოსავლითაცა ვითარცა ჯავახეთი. არამედ ესე უმჯობესცა ჰავითაც; უტყეო, თჳნიერ მცირე არყნალნი. სწვენ წივას და ზიდვენ ხესა და შეშას რაჴსის ხრამიდამ. ამ ასანყალას ქვეით არს ხიდი რახსა ზედა, და ვლენან ქარავანნი, თჳნიერ მისა ვერ განვალს არაზს[1].“

• ბასიანის ბრძოლა 1203

• დ. მუსხელიშვილი, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 219.