ابوعبدالله حارث ابن اسد محاسبی بصری (۲۴۳–۱۶۵ ه‍. ق) حدود سال ۱۶۵ هجری قمری در بصره به دنیا آمد و در سال ۲۴۳ هجری در بغداد از دنیا رفت. او را یکی از بزرگترین مشایخ تصوف قرن سوم نامیده‌اند. وی غالب عمر خود را در بغداد گذراند. علاوه بر عرفان اسلامی در فقه، حدیث و کلام نیز سررشته داشت. حارث بیشتر اوقات خود را به تدریس، عبادت، و وعظ و تألیف گذراند. اگرچه از اهل سنت بود اما در آثارش به احادیث گوناگونی از امامان اهل بیت شیعیان اشاره کرده‌است. از جمله اولین حدیثی که در کتاب الرعایه استفاده کرده‌است نقل از محمد بن علی الباقر امام پنجم شیعیان است.^[۱]

محاسبی در فقه شاگرد شافعی بود. او در بغداد هم به آموختن فقه می‌پرداخت و هم حدیث روایت می‌کرد و با آنکه در مباحث کلامی به مخالفت با معتزله می‌پرداخت و در رد آنها سخن می‌گفت، پیروان احمد بن حنبل او را مجبور به ترک بغداد و سکونت کوفه کردند. تا حدی عرصه بر وی تنگ شد که هنگام مرگ حارث فقط چهار نفر بر جنازه او حاضر شدند.^[۲]

حارث با آنکه در فقه، کلام و حدیث مرتبه‌ای خاص داشت، اما بیشتر در عرفان آوازه یافت و یکی از مشایخ بزرگ تصوف شناخته شد، چنان‌که او را در تصوف استاد بغدادیان به‌شمار آوردند.^[۲]

در این مجموعه برخی از سخنان زیبای این عارف شوریده را از زبان عارف بزرگ و نامی ایران شیخ فریدالدین عطار نیشابوری که در کتاب تذکرة الاولیاء ذکر شده است، بیان می‌کنیم:

و گفت: تفکر اسباب را به حق قایم دیدن است.

و گفت: علامت انس به حق وحشت است از خلق و گریز است و هرچه خلق در آن است و منفرد شدن به حلاوت ذکر حق تعالی برقدر آنکه انس حق در دل جای می‌گیرد، بعد از آن انس به مخلوقات از دل رخت بر می‌گیرد.

و گفت: در همه کارها از سستی عزم حذر کن که دشمن در این وقت بر تو ظفر یابد، و هرگاه که فتور عزم دیدی از خود هیچ آرام مگیر به خدای پناه جوی.

و گفت: هرکه باطن خود را درست کند به مراقبت و اخلاص خدای تعالی ظاهر او آراسته گرداند به مجاهده و اتباع سنت.

منبع: وبلاگ اشعار عرفاتی شعرای بزرگ

• در میان آثار عرفانی قرن سوم هجری، تالیفات محاسبی ویژگی‌هایی دارد که آنها را از دیگر تالیفات این دوره متمایز می‌سازد. محاسبی چون علاوه بر عرفان، در کلام، حدیث و فقه نیز متوغل بود، در تالیفات خود گاه به طرح مباحثی از این علوم نیز می‌پرداخت؛ از این رو در تالیفات وی با آنکه بیشتر صبغه عرفانی غلبه دارد، در پاره ای از موارد مباحث کلامی و فقهی نیز خودنمایی می‌کند. در واقع، غالب آثار محاسبی آمیزه ای از مباحث عرفانی، فقهی و کلامی است که با آیات و احادیث همراه شده‌است.
• از دیگر ویژگی‌های آثار وی تنوع و تعدد مطالب و مباحث عرفانی است. مجموعه مطالب و موضوعاتی که حارث در آثار خود شرح و بیان کرده‌است، حوزه گسترده‌ای را در تصوف اسلامی در بر می‌گیرد که این موضوع تا زمان او کم مانند بود.
• ویژگی دیگر آنکه تالیفات وی را با دیگر عارفان زمان خود متفاوت می‌نمود، آن است که تنها به بیان ویژگی‌ها و اوصاف مراحل و منازل سلوک نمی‌پرداخت بلکه آفات و عوارضی را که مانع سلوک می‌شود و راه درمان آنها را هم معرفی می‌کند.

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به حارث محاسبی در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• دائرةالمعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب

ن ب و عرفان و تصوف
عرفان نظری	احسان نور مقام حال منزل یقین فنا بقا حقیقت معرفت نفس سلوک لطائف سته جهان بینی کشف شهود ماوراءالطبیعه روانشناسی تجلی فلسفه
عرفان عملی	ذکر حضره مراقبه قوالی سماع چله‌نشینی خرقه‌پوشی خانقاه
سلسله‌های تصوف	تیجانیه رحمانیه چشتیه مولویه مریدیه نقشبندیه قادریه رفاعیه شاذلیه سهروردیه نعمت‌اللهی سلطان علیشاهی گنابادی نعمت‌اللهی ذهبیه ملامتیه فهرست طریقت‌های تصوف
قدما	اویس قرنی معروف کرخی حارث محاسبی بشر حافی فضیل بن عیاض رابعه عدویه ابراهیم ادهم شقیق بلخی حسن بصری بایزید سری سقطی جنید بغدادی ابوعلی رودباری ابوعلی کاتب سمنون ابن حمزه شبلی ذوالنون حلاج ابوسعید ابوالخیر ابوحمزه خراسانی ابوعثمان حیری ابوحفص حداد حمدون قصار سعیدبن سلام احمد بن حرب حبیب عجمی ابوالقاسم گورکانی ابوبکر طوسی احمد غزالی ابوالفضل بغدادی ابوالبرکات بغدادی خرقانی عبدالکریم قشیری گیلانی معین‌الدین نظام‌الدین اولیا سهروردی نجم‌الدین رازی ابراهیم بن فاید احمد جام بابافرید بابا طاهر سید بن طاووس ابن عربی داوود بن محمود قیصری برهان‌الدین محقق ترمذی بهاءالدین ولد علاءالدوله سمنانی شمس تبریزی مولوی صدرالدین قونوی سعدی ابراهیم خواص عطار محمود شبستری نظام‌الدین اولیا علی هجویری بهاءالدین محمد نقشبند امیرخسرو دهلوی صفی‌الدین اردبیلی مقدس اردبیلی عبدالله یافعی شاه نعمت‌الله ولی اسماعیل قصری نجم‌الدین کبری جامی شاه ولی‌الله ابن عطاءالله میر حیدر آملی احمد زروق محمد بن بکران احمد یسوی اشرف جهانگیر سمنانی احمد فاروقی عبیدالله احرار بتائی سلطان باهو شهباز لعل قلندر سید قطب‌الدین محمد نیریزی صدر المتألهین شیرازی محمدجعفر کبودرآهنگی محمد بن علی سنوسی عمان سامانی بیدل
معاصران	حاج ملّاسلطان محمّد گنابادی سلطانعلیشاه یعقوبی قائنی سید علی قاضی محمدعلی شاه‌آبادی محمدتقی بهجت روح‌الله خمینی سیدمحمدحسین طباطبایی سید محمدحسن الهی طباطبایی سید محمدحسین حسینی طهرانی محمد بهاری ملاحسینقلی همدانی محمدجواد انصاری همدانی یاور همدانی میرزا جواد ملکی تبریزی محمداسماعیل دولابی سید علی شوشتری عبدالله جوادی آملی حسن حسن‌زاده آملی داوود صمدی آملی سید هاشم حداد محمدصالح کمیلی سید عبدالکریم کشمیری مهدی الهی قمشه‌ای محمود امجد حسنعلی نخودکی اصفهانی عبدالکریم حق‌شناس شیخ جعفر مجتهدی
پژوهشگران	گوهرشاهی قادری ادریس شاه رنه گنون (عبدالواحد یحیی) فریتهیوف شوئون (عیسی نورالدین احمد) مارتین لینگز (ابوبکر سراج‌الدین) سید حسین نصر کبیر هلمینسکی عنایت خان احمد علوی عبدالحکیم مراد عقیلی آلمکویست بورکهارت چیتیک کربن ارنست فراگر گنون هیکسون لیندبوم نیکلسون لینگز نصر سید احمد فهری زنجانی شیمل سلز شوئون لویزون گولپینارلی سبحانی صدوقی سها ابراهیمی دینانی یثربی موحد شفیعی کدکنی امین‌رضوی عصار معارف پازوکی فدایی مهربانی سید عرب رحمتی
جستارها	هنر تاریخ موسیقی شعر آرامگاه‌های صوفیان متون تصوف در نیشابور تبرزین فهرست فرقه‌های کلامی اسلام