Η Τουρκο-Περσική ^[1] ή Τουρκο-Ιρανική παράδοση (περσικά: فرهنگ ایرانی-ترکی‎‎: فرهنگ ایرانی-ترکی) είναι ο χαρακτηριστικός πολιτισμός, που αναπτύχθηκε κατά τον 9ο και 10ο αι. στο Χορασάν και τη Υπερωξιανή (δυτικό Αφγανιστάν, Ιράν, Ουζμπεκιστάν,Τουρκμενιστάν, Τατζικιστάν και μικρά μέρη του Κιργιζιστάν και του Καζακστάν).^[2] Σύμφωνα με τον σύγχρονο ιστορικό Ρόμπερτ Λ. Κάνφιλντ, η Τουρκο-Περσική παράδοση ήταν περσική, διότι επικεντρώθηκε σε μια γραπτή παράδοση ιρανικής προέλευσης. Ήταν τόσο τουρκική, όσο για πολλές γενιές πατροναριζόταν από κυβερνήτες τουρκικής καταγωγής, και ήταν ιισλαμική στην ηθική, στις αρετές και αξίες σχετικά με τα δημόσια ζητήματα, καθώς και τις θρησκευτικές υποθέσεις των Μουσουλμάνων, οι οποίοι ήταν η κυριαρχούσα ελίτ. "^[3]

Κατά τα επόμενα αιώνια, ο Τουρκο-Περσικός πολιτισμός συνεχίστηκε περαιτέρω, κατακτώντας λαούς στις γειτονικές περιοχές, και καταλήγοντας τελικά να γίνει ο κυρίαρχος πολιτισμός των ηγετών και των ελίτ τάξεων της Νότιας Ασίας (όπου εξελίχθηκε σε Ινδο-Περσική παράδοση), της Κεντρικής Ασίας και της λεκάνης Ταρίμ, καθώς και μεγάλων μερών της Δυτικής Ασίας.^[4]

Η τουρκο-περσική παράδοση ήταν μια παραλλαγή του ισλαμικού πολιτισμού.^[5] Ισλαμικές ιδέες διαπερνούσαν τις συζητήσεις για δημόσια θέματα και τις θρησκευτικές υποθέσεις της προεδρεύουσας μουσουλμανικής ελίτ.

Μετά τη μουσουλμανική κατάκτηση της Περσίας, η Μέση Περσική, η γλώσσα των Σασσανιδών, συνέχισε σε ευρεία χρήση μέχρι τον 2ο ισλαμικό αιώνα (8ο αι. μ.Χ.) ως μέσο διοίκησης στα ανατολικά εδάφη του Χαλιφάτου.^[1]

Πολιτικά, οι Αββασίδες άρχισαν σύντομα να χάνουν τον έλεγχό τους, προκαλώντας δύο μεγάλες διαρκείς συνέπειες. Πρώτον, ο Αββασίδης χαλίφης αλ-Μουτασίμ (833-842) αύξησε πολύ την παρουσία Τούρκων μισθοφόρων και σκλάβων Μαμελούκων στο Χαλιφάτο, που τελικά εκτόπισαν Άραβες και Πέρσες από τον στρατό, και επομένως και από την πολιτική ηγεμονία, ξεκινώντας μια εποχή Τούρκο -Περσική συμβίωσης.^[6]

Δεύτερον, οι κυβερνήτες στο Χορασάν, οι Tαχιρίδες, ήταν πραγματικά ανεξάρτητοι. έπειτα οι Σαφαρίδες από το Σιστάν απελευθέρωσαν τα ανατολικά εδάφη, αλλά αντικαταστάθηκαν από ανεξάρτητους Σαμανίδες, αν και έδειξαν επιπόλαια σεβασμό στον Χαλίφη.^[1]

Η Μέση Περσική ήταν μια lingua franca της περιοχής πριν από την ισλαμική εισβολή, αλλά στη συνέχεια τα αραβικά έγιναν το προτιμώμενο μέσο λογοτεχνικής έκφρασης. Βασικό ρόλο στη διάδοση της περσικής γλώσσας ως κοινής γλώσσας κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού μεταξύ Κίνας και Παρθίας τον 2ο αι. π.Χ., που διήρκεσε αρκετά μέχρι τον 16ο αι., ήταν πολλοί Βουχάριοι Εβραίοι που συνέρρεαν στη Μπουχάρα στην Κεντρική Ασία, και ως έμποροι η τάξη έπαιξε μεγάλο ρόλο στη λειτουργία του Δρόμου του Μεταξιού.

Τον 9ο αι. μια νέα περσική γλώσσα εμφανίστηκε ως το ιδίωμα της διοίκησης και της λογοτεχνίας. Οι Ταχιρίδες και οι Σαφαρίδες συνέχισαν να χρησιμοποιούν τα περσικά ως άτυπη γλώσσα, αν και γι' αυτούς τα αραβικά ήταν η «μόνη κατάλληλη γλώσσα για την καταγραφή οτιδήποτε αξιόλογου, από την ποίηση μέχρι την επιστήμη»,^[8], αλλά οι Σαμανίδες έκαναν τα περσικά γλώσσα μάθησης και επίσημου λόγου. Η γλώσσα που εμφανίστηκε τον 9το και 10ο αι. ήταν μια νέα μορφή της περσικής, βασισμένη στη Μέση Περσική των προϊσλαμικών χρόνων.^[9]

Οι Σαμανίδες άρχισαν να καταγράφουν τις αυλικές τους υποθέσεις στα περσικά, και τα χρησιμοποιούσαν ως το κύριο δημόσιο ιδίωμα. Η παλαιότερη μεγάλη ποίηση στα Νέα Περσικά γράφτηκε για την αυλή των Σαμανιδών. Οι Σαμανίδες ενθάρρυναν τη μετάφραση θρησκευτικών έργων από τα περσικά στα αραβικά. Ακόμη και οι λόγιες αρχές του Ισλάμ, οι ουλεμάδες, άρχισαν να χρησιμοποιούν την περσική lingua franca δημοσίως, αν και εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν τα αραβικά ως μέσο μελέτης. Το κορυφαίο λογοτεχνικό επίτευγμα στην πρώιμη Νέα Περσική γλώσσα, το Βιβλίο των Βασιλέων (Sahname) του Φερντoσί,, που παρουσιάστηκε στην αυλή του Μαχμούντ του Γκαζνί (998–1030), ήταν κάτι περισσότερο από ένα λογοτεχνικό επίτευγμα. ήταν ένα είδος ιρανικού εθνικιστικού απομνημονεύματος: ο Φερντοσί ενθάρρυνε τα περσικά εθνικιστικά αισθήματα, επικαλούμενος την προ-ισλαμική περσική ηρωική εικόνα. Ο Φερντοσί κατέγραψε σε λογοτεχνική μορφή τις πιο πολύτιμες ιστορίες της λαϊκής λαϊκής μνήμης.^[1]

Πριν διαχωριστούν οι Γκαζναβίδες, η κυριαρχία των Σαμανιδών περιήλθε εσωτερικά στους Τούρκους υπηρέτες της. Οι Σαμανίδες είχαν τη δική τους φρουρά από Τούρκους Μαμελούκους μισθοφόρους (το γκιλμάν), των οποίων επικεφαλής ήταν ένας επιμελητής, και μια περσική και αραβόφωνη γραφειοκρατία, με επικεφαλής έναν Πέρση βεζίρη. Ο στρατός αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό από Τούρκους Μαμελούκους. Στο δεύτερο μέρος του 10ου αι., οι ηγεμόνες των Σαμανιδών έδωσαν τη διοίκηση του στρατού τους σε Τούρκους στρατηγούς.

Αυτοί οι στρατηγοί είχαν τελικά αποτελεσματικό έλεγχο σε όλες τις υποθέσεις των Σαμανιδών. Η άνοδος των Τούρκων στην εποχή των Σαμανιδών έφερε απώλεια των νότιων εδαφών των Σαμανιδών σε έναν από τους Μαμελούκους τους, που κυβερνούσαν για λογαριασμό τους. Ο Μαχμούντ του Γκαζνί κυβέρνησε τα νοτιοανατολικά άκρα των εδαφών των Σαμανιδών από την πόλη Γκαζνί (130 χλμ ΝΔ της Καμπούλ, στο Αφγανιστάν). Η τουρκική πολιτική επικράτηση κατά την περίοδο των Σαμανιδών τον 10ο και τον 11ο αι. είχε ως αποτέλεσμα την μεταφορά του θεσμού της εξουσίας των Σαμανιδών στους Τούρκους στρατηγούς τους, και σε μια άνοδο των Τούρκων κτηνοτρόφων στην ύπαιθρο.

Οι Γκαζναβίδες (989–1149) ίδρυσαν μια αυτοκρατορία, που έγινε η πιο ισχυρή στην Ανατολή, από τότε που οι Αββασίδες χαλίφες στην ακμή τους, και η πρωτεύουσά τους στο Γκαζνί έγινε δεύτερη μετά τη Βαγδάτη σε πολιτιστική κομψότητα. Προσέλκυσε πολλούς μελετητές και καλλιτέχνες του ισλαμικού κόσμου. Η τουρκική άνοδος στην εξουσία στην αυλή των Σαμανιδών έφερε τους Τούρκους ως τους κύριους προστάτες του περσικού πολιτισμού, και καθώς υπέταξαν τη Δυτική και τη Νότια Ασία, έφεραν μαζί και αυτόν τον πολιτισμό.

Το Χανάτο των Καραχανιδών (999–1140) εκείνη την εποχή κέρδιζε την κυριαρχία στην ύπαιθρο. Οι Καραχανίδες ήταν κτηνοτρόφοι Τουρκικής καταγωγής, και αγαπούσαν τους τουρκικούς τρόπους τους. Καθώς απέκτησαν δύναμη προώθησαν την ανάπτυξη μιας νέας τουρκικής λογοτεχνίας, που βασιζόταν εξ ολοκλήρου στην περσική λογοτεχνία που είχε προκύψει νωρίτερα.

Ο Πέτερ Μπ. Γκόλντεν χρονολογεί την πρώτη τουρκο-ιρανική αλληλεπίδραση στα μέσα του 4ου αι., τις πρώτες γνωστές περιόδους της τουρκικής ιστορίας. Η προέλευση του Α΄ Τουρκικού Χαγανάτου συνδέεται με ιρανικά στοιχεία. Η σογδιανή επιρροή στο κράτος ήταν σημαντική. Οι Σογδιανοί, μακροχρόνιοι διεθνείς έμποροι με πολυάριθμες εμπορικές αποικίες κατά μήκος του δρόμου του μεταξιού, χρειάζονταν τη στρατιωτική επικουρία των Τούρκων. Οι Σογδιανοί χρησίμευσαν ως μεσάζοντες στις σχέσεις με το Ιράν, το Βυζάντιο και την Κίνα. Η σογδιανή γλώσσα λειτουργούσε ως lingua franca των διαδρομών του μεταξιού της Κεντρικής Ασίας. Το χαγανάτο των Ουιγούρων που διαδέχτηκε την Τουρκική αυτοκρατορία συνδέθηκε ακόμη πιο στενά με στοιχεία της Σογδιανής. Μετά την πτώση του νομαδικού κράτους των Ουιγούρων, πολλοί τουρκικοί λαοί μετακόμισαν στο Τουρκεστάν, τότε μια κατά κύριο λόγο περιοχή Ιρανική και Τοχαρική, η οποία εκτουρκιζόταν όλο και περισσότερο.^[10]

Στην εποχή των Σαμανιδών άρχισε η ανάπτυξη της δημόσιας επιρροής των Ουλεμά, των λόγιων μελετητών του Ισλάμ. Ο Ουλεμά έγινε γνωστός, καθώς οι Σαμανίδες έδωσαν ιδιαίτερη υποστήριξη στον Σουνισμό, σε αντίθεση με τους Σιίτες γείτονές τους, τους Μπουγίδες. Απολάμβαναν ισχυρή θέση στην πόλη Μπουχάρα και αναπτύχθηκαν υπό τους διαδόχους των Σαμανιδών, το χανάτο των Καραχανιδών. Οι Καραχανίδες καθιέρωσαν την κυριαρχία των ουλεμά στις πόλεις, και το δίκτυο των αναγνωρισμένων ισλαμικών αρχών έγινε ένα εναλλακτικό κοινωνικό όργανο για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης. Στο Χανάτο των Καραχανιδων σχηματίστηκε μια εθνοτικά και δογματικά ποικιλόμορφη κοινωνία. Τα ανατολικά εδάφη του Χαλιφάτου ήταν εθνοτικά και θρησκευτικά πολύ διαφορετικά. Οι Χριστιανοί, οι Εβραίοι και οι Ζωροάστριες ήταν πολυάριθμοι, και επίσης αρκετές μειονοτικές ισλαμικές αιρέσεις είχαν αξιόλογους οπαδούς. Αυτοί οι διαφορετικοί λαοί βρήκαν καταφύγιο στις πόλεις. Η Μπουχάρα και η Σαμαρκάνδη διογκώθηκαν, και σχημάτισαν εθνοτικές και σεκταριστικές γειτονιές, οι περισσότερες από αυτές περιτριγυρισμένες από τείχη, η καθεμία με τις δικές της αγορές, καραβανσεράι και δημόσιες πλατείες. Οι θρησκευτικές αρχές αυτών των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων έγιναν οι εκπρόσωποί τους όπως οι ουλεμά ήταν για τη μουσουλμανική κοινότητα άρχισαν επίσης να επιβλέπουν τις εσωτερικές κοινοτικές υποθέσεις. Έτσι παράλληλα με την άνοδο των ουλεμά, υπήρξε μια αντίστοιχη άνοδος της πολιτικής σημασίας των θρησκευτικών ηγετών άλλων δογματικών κοινοτήτων.^[1]

Στον κυρίαρχο θεσμό κυριαρχούσαν Τούρκοι από διάφορες φυλές, ορισμένοι πολύ αστικοποιημένοι και εκπερσισμένοι, ενώ άλλοι παρέμειναν αγροτικοί και σαφώς Τούρκοι. Τον διαχειρίζονταν γραφειοκράτες και ουλεμά που χρησιμοποιούσαν περσικά και αραβικά μαζί. Οι λόγιοι της εξουσίας συμμετείχαν στις υψηλές πολιτιστικές παραδόσεις τόσο του αραβικού, όσο και του περσικού κόσμου στην ευρύτερη ισλαμική κοινωνία. Αυτή η σύνθετη κουλτούρα ήταν η αρχή της τουρκο-περσικής παραλλαγής του ισλαμικού πολιτισμού. Ως "περσικού" επικεντρωνόταν σε μια παράδοση με γραμματεία περσικής προέλευσης, ως τουρκικού επειδή για πολλές γενιές υποστηρίχθηκε από ηγεμόνες τουρκικής κληρονομικότητας, και ήταν "ισλαμικού" επειδή οι ισλαμικές έννοιες της αρετής, της σταθερότητας και της αριστείας διοχετεύονταν στις συζητήσεις για τα δημόσια ζητήματα και τις θρησκευτικές υποθέσεις των μουσουλμάνων, οι οποίοι ήταν μια προεδρεύουσα ελίτ.^[5] Ο συνδυασμός αυτών των στοιχείων στην ισλαμική κοινωνία είχε ισχυρό αντίκτυπο στη θρησκεία, επειδή το Ισλάμ αποδεσμεύτηκε από το αραβικό του υπόβαθρο και τις παραδόσεις των Βεδουίνων, και έγινε ένας πολύ πιο πλούσιος, πιο προσαρμοστικός και παγκόσμιος πολιτισμός.^[12] Η εμφάνιση των Νέων Περσών, η άνοδος των Τούρκων στην εξουσία στη θέση των Περσών Σαμανιδών, η άνοδος των μη αράβων ουλεμά στις πόλεις και η ανάπτυξη μιας εθνοτικά και ομολογιακά περίπλοκης αστικής κοινωνίας, σηματοδότησε την εμφάνιση μιας νέας Τουρκο-Περσικής Ισλαμικής κουλτούρας. Καθώς ο Τουρκο-Περσικός Ισλαμικός πολιτισμός εξήχθη στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής και Νότιας Ασίας, ο μετασχηματισμός γινόταν όλο και πιο εμφανής.

Τα πρώτα στάδια της Τουρκο-Περσικής πολιτιστικής σύνθεσης στον ισλαμικό κόσμο χαρακτηρίζονται από πολιτιστικές, κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις και ανταγωνισμό μεταξύ Τούρκων, Περσών και Αράβων, παρά την ισότητα του ισλαμικού δόγματος. Οι περίπλοκες ιδέες γύρω από τους μη Άραβες στον μουσουλμανικό κόσμο ^[13][14], οδήγησαν σε συζητήσεις και αλλαγές στάσεων, που μπορούν να φανούν σε πολυάριθμα αραβικά, περσικά και τουρκικά γραπτά πριν από τη μογγολική επέκταση.^[15]

Η περσο-ισλαμική παράδοση ήταν μια παράδοση, όπου οι τουρκικές ομάδες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη στρατιωτική και πολιτική επιτυχία της, ενώ ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε από -και υπό- την επιρροή των Μουσουλμάνων, χρησιμοποιούσε την Περσική ως πολιτιστικό όχημα.^[16] Εν ολίγοις, η Τουρκο-Περσική παράδοση χαρακτηρίζει τον περσικό πολιτισμό που προστατεύονταν από Τουρκόφωνους ηγεμόνες.^[17]

Ο Τουρκο-Περσικός Ισλαμικός πολιτισμός που αναδύθηκε υπό τους εκπερισμένους Σαμανίδες, Γκαζναβίδες και Καρχανίδες μεταφέρθηκε από τις διάδοχες δυναστείες στη Δυτική και Νότια Ασία, ιδίως από τους Σελτζούκους (1040-1118) και τα διάδοχα κράτη τους, που προήδρευσαμ στην Περσία, τη Συρία και τη Μ. Ασία μέχρι τον 13ο αι., και από τους Γκαζναβίδες, οι οποίοι την ίδια περίοδο κυριάρχησαν στο Μεγάλο Χορασάν και στο μεγαλύτερο μέρος του σημερινού Πακιστάν. Αυτές οι δύο δυναστείες μαζί έσυραν το κέντρο του ισλαμικού κόσμου προς τα ανατολικά. Οι θεσμοί σταθεροποίησαν την ισλαμική κοινωνία σε μια μορφή, που θα παρέμενε, τουλάχιστον στη Δυτική Ασία, μέχρι τον 20ό αι.^[1]

Ο Τουρκο-Περσικός ξεχωριστός ισλαμικός πολιτισμός άκμασε για μερικές εκατοντάδες χρόνια, και στη συνέχεια ξεθώριασε κάτω από τις επιβαλλόμενες σύγχρονες ευρωπαϊκές επιρροές. Ο τουρκο-περσικός ισλαμικός πολιτισμός ήταν ένας συνδυασμός αραβικών, περσικών και τουρκικών στοιχείων, που αναμείχθηκε τον 9ο και 10ο αι. σε αυτό που τελικά έγινε κυρίαρχη κουλτούρα των κυρίαρχων και ελίτ τάξεων της Δυτικής, Κεντρικής και Νότιας Ασίας.^[1]

Οι Γκαζναβίδες μετέφεραν την πρωτεύουσά τους από το Γκαζνί στη Λαχόρη (του Πακιστάν), την οποία μετέτρεψαν σε άλλο κέντρο του ισλαμικού πολιτισμού. Υπό τους Γκαζναβίδες, ποιητές και λόγιοι από το Κασγκάρ, τη Μπουχάρα, τη Σαμαρκάνδη, τη Βαγδάτη, τη Νισαπούρ και το Γκαζνί συγκεντρώθηκαν στη Λαχόρη. Έτσι ο Τουρκο-Περσικός πολιτισμός μεταφέρθηκε βαθιά στην Ινδία ^[18], και μεταφέρθηκε περαιτέρω τον 13ο αι.

Οι Σελτζούκοι διάδοχοι του Χανάτου των Καραχανιδών στην Υπερωξιανή έφεραν αυτόν τον πολιτισμό δυτικά στην Περσία, το Ιράκ και τη Συρία. Οι Σελτζούκοι κέρδισαν μια αποφασιστική μάχη με τους Γκαζναβίδες και στη συνέχεια σάρωσαν στο Χορασάν, έφεραν τον Τουρκο-Περσικό Ισλαμικό πολιτισμό δυτικά στη δυτική Περσία και το Ιράκ. Η Περσία και η Κεντρική Ασία έγιναν εστία της περσικής γλώσσας και πολιτισμού. Καθώς οι Σελτζούκοι άρχισαν να κυριαρχούν στο Ιράκ, τη Συρία και τη Μ. Ασία, μετέφεραν αυτόν τον Τουρκο-Περσικό πολιτισμό πιο πέρα, και τον έκαναν πολιτισμό των Αυλών τους στην περιοχή μέχρι τη Δύση, μέχρι τη Μεσόγειο Θάλασσα. Οι Σελτζούκοι στη συνέχεια δημιούργησαν το σουλτανάτο του Ρουμ στη Μ. Ασία, ενώ πήραν μαζί τους την εντελώς εκπερσισμένη ταυτότητά τους, δημιουργώντας της μια ακόμη πιο βαθιά και σημειωμένη ιστορία εκεί.^[19][20] Υπό τους Σελτζούκους και τους Γκαζναβίδες, τα ισλαμικά θρησκευτικά ιδρύματα έγιναν πιο οργανωμένα,, και η σουνιτική ορθοδοξία έγινε πιο κωδικοποιημένη. Ο μεγάλος νομικός και θεολόγος αλ-Γκαζαλί πρότεινε μια σύνθεση του σουφισμού και της σαρία, που έγινε η βάση μιας πλουσιότερης ισλαμικής θεολογίας. Διατυπώνοντας τη σουνιτική αντίληψη περί διαίρεσης μεταξύ προσωρινών και θρησκευτικών αρχών, παρείχε μια θεολογική βάση για την ύπαρξη του σουλτανάτου, ενός προσωρινού αξιώματος παράλληλα με το Χαλιφάτο, το οποίο τότε ήταν πια απλώς ένα θρησκευτικό αξίωμα. Τα κύρια θεσμικά μέσα για την καθιέρωση μιας συναίνεσης των ουλεμά σε αυτά τα δογματικά ζητήματα ήταν οι μεντρεσέδες, επίσημα ισλαμικά σχολεία που έδιναν άδεια διδασκαλίας. Τα σχολεία αυτά που δημιουργήθηκαν για πρώτη φορά υπό τους Σελτζούκους, έγιναν μέσα για την ένωση των σουνιτών ουλεμά, που νομιμοποιούσαν την κυριαρχία των σουλτάνων. Οι γραφειοκρατία στελεχωνόταν από πτυχιούχους των μεντρεσέδων, επομένως τόσο οι ουλεμά, όσο και οι γραφειοκράτες βρίσκονταν υπό την επιρροή αξιότιμων καθηγητών των μεντρεσέδων.^[1][21]

Η περίοδος από τον 11ο έως τον 13ο αι. ήταν μια εποχή πολιτιστικής άνθησης στη Δυτική και Νότια Ασία. Ένας κοινός πολιτισμός εξαπλώθηκε από τη Μεσόγειο μέχρι τις εκβολές του Γάγγη, παρά τον πολιτικό κατακερματισμό και την εθνοτική ποικιλομορφία.^[1]

Ο πολιτισμός του Τουρκο-Περσικού κόσμου τον 13ο, 14ο και 15ο αι. δοκιμάστηκε από στρατούς εισβολής στην ενδοχώρα της Ασίας. Οι Μογγόλοι υπό τον Τζένγκις Χαν (1220–58) και τον Τιμούρ (Ταμερλάνος, 1336-1405) είχαν ως αποτέλεσμα την τόνωση της ανάπτυξης του περσικού πολιτισμού της Κεντρικής και Δυτικής Ασίας, λόγω των νέων συγκεντρώσεων ειδικών υψηλής κουλτούρας που δημιουργήθηκαν από τις εισβολές, διότι πολλοί άνθρωποι έπρεπε να αναζητήσουν καταφύγιο σε λίγα ασφαλή καταφύγια, κυρίως στην Ινδία, όπου λόγιοι, ποιητές, μουσικοί και καλοί τεχνίτες αναμειγνύονταν και αλληλοεπηρεάζονταν, και επειδή η ευρεία ειρήνη που εξασφάλιζαν τα τεράστια αυτοκρατορικά συστήματα που εγκαθιδρύθηκαν από τους Ιλχανίδες (στον 13ο αι.) και τους Τιμουρίδες (τον 15ο αι.), όταν τα ταξίδια ήταν ασφαλή, και οι μελετητές και οι καλλιτέχνες, οι ιδέες και οι δεξιότητες, τα ωραία βιβλία και τα τεχνουργήματα κυκλοφορούσαν ελεύθερα σε μια ευρεία περιοχή. Ο Iλχανίδες και οι Tιμουρίδες υποστήριξαν σκόπιμα την περσική υψηλή κουλτούρα. Υπό την κυριαρχία τους αναπτύχθηκαν νέα στυλ αρχιτεκτονικής, η περσική λογοτεχνία ενθαρρύνθηκε, και άνθισε η μικρογραφική ζωγραφική και η παραγωγή βιβλίων, και υπό τους Τιμουρίδες ευημέρησε η τουρκική ποίηση, βασισμένη στη δημοτική γλώσσα γνωστή ως Τσαγατάι (σήμερα ονομάζεται Ουζμπεκική, είναι η τουρκικής καταγωγής Καρλούκ).

Ο ιστορικός Πίτερ Τζάκσον εξηγεί στο Η Νέα Ιστορία του Κέιμπριτα για το Ισλάμ: «Η ελίτ του πρώιμου σουλτανάτου του Δελχί περιελάμβανε πλήθος μετανάστες πρώτης γενιάς από την Περσία και την Κεντρική Ασία: Πέρσες («Τατζίκους»), Τούρκους, Γκουρίδες και επίσης Χαλάτζ από τις θερμές περιοχές (γκαρμσίρ) του σύγχρονου Αφγανιστάν . Η εποχή του Αλάι είδε την ανατροπή της παλαιάς αριστοκρατίας της πρώιμης κυριαρχίας των Μαμελούκων. Η ραχοκοκαλιά της τουρκικής ελίτ ερράγη, καθώς ο πλούτος τους στο Δελχί κατασχέθηκε από τον Νουσράτ Χαν Τζαλεσάρι ^[22], μετά από τον οποίο εμφανίστηκε μια νέα ετερογενής Ινδο-Μουσουλμανική αριστοκρατία στο σουλτανάτο του Δελχί.^[23][24] Μετά την λεηλασία της Βαγδάτης από τους Μογγόλους το 1258, το Δελχί έγινε το σημαντικότερο πολιτιστικό κέντρο της μουσουλμανικής ανατολής.^[18] Οι σουλτάνοι του Δελχί διαμόρφωσαν τον τρόπο ζωής τους σύμφωνα με τα ανώτερα στρώματα των Τούρκων και των Περσών, που κυριαρχούσαν πλέον στο μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής και Κεντρικής Ασίας. Υποστήριζαν τη λογοτεχνία και τη μουσική, αλλά έγιναν ιδιαίτερα αξιοσημείωτοι για την αρχιτεκτονική τους, επειδή οι κατασκευαστές τους άντλησαν από την αρχιτεκτονική του μουσουλμανικού κόσμου, για να δημιουργήσουν μια αφθονία από τζαμιά, παλάτια και τάφους, που δεν ήταν όμοια σε καμία άλλη ισλαμική χώρα.^[18] Πολλές δυναστείες των σουλτανάτων του Δελχί ήταν Τουρκο-Αφγανικής καταγωγής.^[25][26]

Στους Μογγολικούς και Τιμουριδικούς χρόνους, οι κυρίαρχες επιρροές στον Τουρκο-Περσικό πολιτισμό επιβλήθηκαν από την Κεντρική Ασία, και σε αυτήν την περίοδο ο Τουρκο-περσικός πολιτισμός διακρίθηκε έντονα από τον αραβικό ισλαμικό κόσμο προς τα δυτικά: η διαχωριστική ζώνη περνούσε κατά μήκος του Ευφράτη. Κοινωνικά, ο τουρκο-περσικός κόσμος χαρακτηρίστηκε από ένα σύστημα εθνολογικά καθορισμένων ιδιοτήτων της ελίτ: οι ηγεμόνες και οι στρατιώτες τους ήταν Τούρκοι ή τουρκόφωνοι Μογγόλοι. τα διοικητικά στελέχη και οι γραμματείς ήταν Πέρσες. Οι πολιτιστικές υποθέσεις χαρακτηρίστηκαν από ένα πρότυπο χρήσης της γλώσσας: η νέα περσική ήταν η γλώσσα των κρατικών υποθέσεων και της λογοτεχνίας. Νέα Περσικά και Αραβικά οι γλώσσες των σπουδών. Αραβικά η γλώσσα των δικαστικών αποφάσεων, και τα τουρκικά η γλώσσα του στρατού.^[18]

Τον 16ο αι. προέκυψαν αρκετές Τουρκο-Περσικές αυτοκρατορίες: οι Οθωμανοί στη Μ. Ασία και τη νοτιοανατολική Ευρώπη, οι Σαφαβίδες στην Περσία και οι Μογγάλοι στην Ινδία. Έτσι, από τον 16ο έως τον 18ο αι. τα εδάφη από τη νοτιοανατολική Ευρώπη, τον Καύκασο, τη Μικρά Ασία έως την Ανατολική Βεγγάλη κυριαρχούνταν από Τουρκο-Περσικές δυναστείες.

Στις αρχές του 14ου αι., οι Οθωμανοί ανέβηκαν στην κυριαρχία στη Μ. Ασία, και ανέπτυξαν μια αυτοκρατορία που υπέταξε το μεγαλύτερο μέρος του αραβικού ισλαμικού κόσμου, καθώς και τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Οι Οθωμανοί προστάτευαν την περσική λογοτεχνία για πεντέμισι αιώνες, και επειδή η Μ. Ασία ήταν πιο σταθερή από τα ανατολικά εδάφη, προσέλκυσαν μεγάλο αριθμό συγγραφέων και καλλιτεχνών, ειδικά τον 16ο αι.^[27] Οι Οθωμανοί ανέπτυξαν ξεχωριστό στυλ τεχνών και γραμμάτων. Σε αντίθεση με την Περσία, σταδιακά απέρριψαν μερικές από τις περσικές τους ιδιότητες. Εγκατέλειψαν τα περσικά ως αυλική γλώσσα, χρησιμοποιώντας αντ' αυτού τα τουρκικά, μια απόφαση που συγκλόνισε τους πολύ εκπερσισμένους Mουγκάλ (Μογγόλους) στην Ινδία.^[28]

Οι Σαφαβίδες του 15ου αι. ήταν ηγέτες ενός τάγματος των Σούφι, που τιμούνταν από τους Τουρκμένιους φυλάρχους στην ανατολική Μ. Ασία. Υποστήριξαν τον περσικό πολιτισμό με τον τρόπο των προκατόχων τους. Οι Σαφαβίδες έκτισαν μεγάλα τζαμιά, και έφτιαξαν κομψούς κήπους, συνέλεξαν βιβλία (ένας ηγεμόνας των Σαφαβιδών είχε μια βιβλιοθήκη 3.000 τόμων) και προστάτευαν ολόκληρες ακαδημίες.^[29] Οι Σαφαβίδες εισήγαγαν τον σιισμό στην Περσία, για να διακρίνουν την περσική κοινωνία από την Οθωμανική, τους Σουνίτες αντιπάλους τους στα δυτικά.^[5]

Οι Mουγκάλ, εκπερσισμένοι Τούρκοι που είχαν εισβάλει στην Ινδία από την Κεντρική Ασία, και ισχυρίζονταν ότι κατάγονταν τόσο από τον Τιμούρ, όσο και από τον Τζένγκις Χαν, ενίσχυσαν την περσική κουλτούρα της μουσουλμανικής Ινδίας.^[30] Καλλιέργησαν την τέχνη, προσελκύοντας στις Αυλές τους καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες από τη Μπουχάρα, το Ταμπρίζ, το Σιράζ και άλλες πόλεις του ισλαμικού κόσμου. Το Ταζ Μαχάλ παραγγέλθηκε από τον αυτοκράτορα των Μουγκάλ Σαχ Τζαχάν. Οι Mουγκάλ κυριάρχησαν στην Ινδία από το 1526 έως τον 18ο αι., όταν τα διάδοχα Μουσουλμανικά κράτη και οι μη μουσουλμανικές δυνάμεις των Σιχ, Μαράθα και Βρετανών, τους αντικατέστησαν.

Οι αυτοκρατορίες των Οθωμανών, των Σαφαβιδών και των Μουγκάλ ανέπτυξαν παραλλαγές μιας γενικά παρόμοιας Τουρκο-Περσικής παράδοσης. Μια αξιοσημείωτη ομοιότητα στον πολιτισμό, ιδιαίτερα μεταξύ των τάξεων της ελίτ, εξαπλώθηκε σε εδάφη της Δυτικής, Κεντρικής και Νότιας Ασίας. Αν και οι πληθυσμοί σε αυτή την τεράστια περιοχή είχαν αντικρουόμενες πίστεις (θρησκευτικές, τοπικές, φυλετικές και εθνοτικές) και μιλούσαν πολλές διαφορετικές γλώσσες (κυρίως ινδοϊρανικές γλώσσες όπως περσικά, ουρντού, χίντι, παντζάμπι, παστού, μπαλούχι, ή κουρδικές ή τουρκικές γλώσσες όπως οι Τούρκοι, Αζέροι, Τουρκμένιοι, Ουζμπέκοι ή Κιργίζιοι), οι άνθρωποι μοιράζονταν έναν αριθμό κοινών θεσμών, τεχνών, γνώσεων, εθίμων και τελετουργιών. Αυτές οι πολιτιστικές ομοιότητες διαιωνίστηκαν από ποιητές, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, τεχνίτες, νομικούς και μελετητές, οι οποίοι διατηρούσαν σχέσεις μεταξύ των ομοίων τους στις μακρινές πόλεις του τουρκο-περσικού κόσμου, από την Κωνσταντινούπολη μέχρι το Δελχί.^[5]

Καθώς η ευρεία πολιτιστική περιοχή παρέμενε πολιτικά διχασμένη, οι έντονοι ανταγωνισμοί μεταξύ αυτοκρατοριών τόνωσαν την εμφάνιση παραλλαγών του Τουρκο-Περσικού πολιτισμού. Ο κύριος λόγος γι' αυτό ήταν η εισαγωγή του σιισμού από τους Σαφαβίδες στην Περσία, για να διακριθούν από τους Σουνίτες γείτονές τους, ιδιαίτερα τους Οθωμανούς. Μετά το 1500, ο περσικός πολιτισμός ανέπτυξε ξεχωριστά χαρακτηριστικά από μόνος του και η παρεμβολή ισχυρής σιιτικής κουλτούρας εμπόδισε τις ανταλλαγές με τους σουνιτικούς λαούς στα δυτικά και ανατολικά σύνορα της Περσίας. Οι σουνιτικοί λαοί της ανατολικής Μεσογείου στη Μικρά Ασία, τη Συρία, το Ιράκ, την Αίγυπτο και οι Σουνίτες της Κεντρικής Ασίας και της Ινδίας αναπτύχθηκαν κάπως ανεξάρτητα. Η Οθωμανική Τουρκία μεγάλωσε περισσότερο σαν τους Άραβες Μουσουλμάνους γείτονές της στη Δυτική Ασία. Η Ινδία ανέπτυξε ένα νοτιοασιατικό στυλ ινδοπερσικής ^[31][32] κουλτούρας, και η Κεντρική Ασία, που σταδιακά έγινε πιο απομονωμένη, άλλαξε σχετικά ελάχιστα.

Τον 17ο και τον 18ο αι. οι Τουρκο-Περσικές αυτοκρατορίες αποδυναμώθηκαν, λόγω της ανακάλυψης από τους Ευρωπαίους μιας θαλάσσιας διαδρομής προς την Ινδία, και την εισαγωγή των όπλων χειρός, που έδωσαν στους ιππείς των ποιμενικών κοινωνιών μεγαλύτερη ικανότητα μάχης. Στην Ινδία, η αυτοκρατορία των Mουγκάλ μετατράπηκε σε αντιμαχόμενα κράτη. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις εισέβαλαν στην τουρκο-περσική περιοχή, συμβάλλοντας στον πολιτικό κατακερματισμό της περιοχής. Μέχρι τον 19ο αι., οι ευρωπαϊκές κοσμικές έννοιες της κοινωνικής υποχρέωσης και εξουσίας, μαζί με την ανώτερη τεχνολογία, έπαυσαν πολλούς μεσαιωνικούς θεσμούς της Τουρκο-Περσίας.^[1]

Προσδιορίζοντας τις πολιτιστικές περιοχές της Ασίας ως Μέση Ανατολή, Νότια Ασία, Ρωσική Ασία και Ανατολική Ασία, οι αποικιοκράτες της Δύσης ουσιαστικά έπαυσαν τον τουρκο-περσικό μεσαιωνικό κόσμο, που είχε ενώσει πολιτιστικά μια τεράστια έκταση της Ασίας για σχεδόν χίλια χρόνια.^[33] Η επιβολή των ευρωπαϊκών επιρροών στην Ασία επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές και οικονομικές υποθέσεις σε ολόκληρη την περιοχή, όπου ο περσικός πολιτισμός είχε κάποτε υποστηριχθεί από Τούρκους ηγεμόνες. Ωστόσο, στις άτυπες σχέσεις, η κοινωνική ζωή των κατοίκων της παρέμενε αναλλοίωτη. Τα δημοφιλή έθιμα και οι ιδεολογίες της αρετής, της υπεροχής και της σταθερότητας, ιδέες που περιλαμβάνονταν στην ισλαμική θρησκευτική διδασκαλία, παρέμειναν σχετικά αμετάβλητες.

Ο 20ός αι. είδε πολλές αλλαγές στην ενδοχώρα της Ασίας, που εξέθεσαν περαιτέρω αντιφατικές πολιτιστικές τάσεις στην περιοχή. Τα ισλαμικά ιδεώδη έγιναν κυρίαρχο μοντέλο για συζητήσεις για δημόσιες υποθέσεις. Η νέα ρητορική των δημόσιων ιδεωδών τράβηξε το ενδιαφέρον των λαών σε όλο τον ισλαμικό κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της περιοχής όπου στις δημόσιες υποθέσεις ο τουρκο-περσικός πολιτισμός ήταν κάποτε εξέχων. Η ισλαμική εικόνα που επιβίωσε στις άτυπες σχέσεις εμφανίστηκε ως το μοντέλο ιδεολογίας, που εκφράστηκε στην πιο πολιτική της μορφή στην Ισλαμική επανάσταση του Ιράν και στον ισλαμικό ιδεαλισμό του κινήματος αντίστασης των μουτζαχεντίν του Αφγανιστάν.^[34][35][36]

Η ισλαμική αναζωπύρωση ήταν λιγότερο μια ανανέωση της πίστης και της αφοσίωσης, και περισσότερο μια δημόσια επανεμφάνιση προοπτικών και ιδανικών που προηγουμένως υποβιβάζονταν σε λιγότερο δημόσιες, άτυπες σχέσεις υπό τον αντίκτυπο των ευρωπαϊκών κοσμικών επιρροών. Τα μετουσιωμένα μεσαιωνικά ισλαμικά ιδεώδη, ως ιδεολογικές παραδόσεις που επέζησαν μιας εποχής μεγάλων αλλαγών, τώρα χρησιμοποιούνται για την ερμηνεία των προβλημάτων της σύγχρονης εποχής.^[37][38] Η τουρκο-περσική ισλαμική παράδοση παρείχε τα στοιχεία που χρησιμοποίησαν για να εκφράσουν τις κοινές τους ανησυχίες.

"Το έργο των Ιρανών μπορεί να το δει κανείς σε κάθε τομέα της πολιτιστικής προσπάθειας, συμπεριλαμβανομένης της αραβικής ποίησης, στην οποία ποιητές ιρανικής καταγωγής συνέθεσαν τα ποιήματά τους στα αραβικά. Κατά μία έννοια, το ιρανικό Ισλάμ είναι μια δεύτερη έλευση του ίδιου του Ισλάμ. Ένα νέο Ισλάμ που μερικές φορές αναφέρεται ως Iσλάμ-ι-Ατζάμ. Ήταν αυτό το περσικό Ισλάμ, και όχι το αρχικό αραβικό Ισλάμ, που μεταφέρθηκε σε νέες περιοχές και νέους λαούς: στους Τούρκους, πρώτα στην Κεντρική Ασία και στη συνέχεια στη Μέση Ανατολή, στη χώρα που ονομάστηκε Τουρκία, και φυσικά στην Ινδία Οι Οθωμανοί Τούρκοι έφεραν μια μορφή ιρανικού πολιτισμού στα τείχη της Βιέννης. Από τον καιρό των μεγάλων Μογγολικών εισβολών του 13ου αι., το Περσικό Ισλάμ είχε γίνει όχι μόνο ένα σημαντικό στοιχείο στο ίδιο το Ισλάμ, αλλά για αρκετούς αιώνες τα κύρια κέντρα της ισλαμικής εξουσίας και του πολιτισμού βρίσκονταν σε χώρες που, αν όχι περσικές, ήταν τουλάχιστον χαρακτηρισμένες από τον περσικό πολιτισμό [...] Το κέντρο του ισλαμικού κόσμου βρισκόταν κάτω από τουρκικά και περσικά κράτη, και τα δύο διαμορφωμένα από τον ιρανικό πολιτισμό. [...] Τα κύρια κέντρα του Ισλάμ στην ύστερη μεσαιωνική και πρώιμη σύγχρονη περίοδο, τα κέντρα πολιτικής και πολιτιστικής δύναμης όπως η Ινδία, η Κεντρική Ασία, το Ιράν, η Τουρκία, ήταν όλα μέρος αυτού του ιρανικού πολιτισμού. Αν και μεγάλο μέρος της μιλούσε διάφορες μορφές τουρκικής, καθώς και άλλες τοπικές γλώσσες, η κλασική και πολιτιστική τους γλώσσα ήταν η περσική. Τα αραβικά ήταν φυσικά η γλώσσα της γραφής και του νόμου, αλλά τα περσικά ήταν η γλώσσα της ποίησης και της λογοτεχνίας». Μπέρναρντ Λιούις.

Name	Years	Map	Notes
Γαζναβίδες	977–1186		Πολιτισμικά εκπερσισμένη αυτοκρατορία τουρκικής καταγωγής, βλέπε Κράτος και πολιτισμός των Γαζναβιδών
Σελτζούκοι	1037–1194		Πολιτισμικά εκπερσισμένη αυτοκρατορία καταγωγής Ογκούζων Τούρκων, βλέπε Πολιτισμός και γλώσσα της Σελτζουκικής αυτοκρατορίας
Αυτοκρατορία των Χορεσμίων	1077–1231		Πολιτισμικά εκπερσισμένη σουνιτική μουσουλμανική αυτοκρατορία καταγωγής μαμελούκων Τούρκων
Timurid Empire	1370–1507		Πολιτισμικά εκπερσισμένη αυτοκρατορία καταγωγής Τουρκο-Μογγόλων, βλέπε Πολιτισμός της αυτοκρατορίας των Τιμουριδών
Μαυροπροβατάδες (Qara Qoyunlu)	1374–1468		Πολιτισμικά εκπερσισμένη ομοσπονδία φυλών Τουρκομανικής (Ογούζων) καταγωγής, βλέπε Διοίκηση και πολιτισμός στους Καρά Κογιουνλού
Ασπροπροβατάδες (Aq Qoyunlu)	1378–1503[α]		Πολιτισμικά εκπερσισμένη ιμοσπονδία φυλών Τουρκμενικής (Ογούζων) καταγωγής, βλέπε Διοίκηση και πολιτισμός των Ακ Κογιουνλού

Ονομα	Χρόνια	Χάρτης	Σημειώσεις
Δυναστεία Κουτμπ Σαχί	1518-1687		Πολιτισμικά εκπερσισμένη αυτοκρατορία Τουρκομανικής (Ογούζων) καταγωγής, βλέπε Πολιτισμός δυναστείας Κουτμπ Σαχί
Αυτοκρατορία των Μουγκάλ	1526-1857		Πολιτιστικά εκπερσισμένη αυτοκρατορία Τουρκο-Μογγολικής καταγωγής

Ονομα	Χρόνια	Χάρτης	Σημειώσεις
Σουλτανάτο του Ρούμ	1077–1308	</img>	Πολιτισμικά εκπερσισμένο σουλτανάτο καταγωγής Ογούζων Τούρκων, βλέπε Πολιτισμός και κοινωνία του σουλτανάτου του Ρουμ

• Χαζάρας
• Περσική κοινωνία
• Πολιτισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
• Περσοποίηση
• Τουρκοποίηση
• Ισλάμ στο Ιράν
• Τουρκο-Μογγολική παράδοση
• Ινδο-Περσικός πολιτισμός
• Τουρκικός πολιτισμός
• Θεωρίες Κούρδων με περσική καταγωγή
• Μεγάλο Ιράν
• Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας

• Subtelny, Maria E. (2007). Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran. Brill.