Ηφαιστειακός κρατήρας, ή κρατήρας ηφαιστείου λέγεται αυτός που δημιουργείται από ηφαιστειακή δραστηριότητα και μόνο, στην επιφάνεια του γεωφλοιού, και αντίστοιχα σε άλλα ουράνια σώματα, σε διάκριση άλλων τύπων κρατήρων που δημιουργούνται από άλλες αιτίες.

Ο ηφαιστειακός κρατήρας αποτελεί το άνω άκρο του ηφαιστειακού πόρου από τον οποίο εκτινάσσονται τα ηφαιστειακά αναβλήματα και εκχέεται η λάβα ενός ηφαιστείου. Γεωμορφολογικά αποτελεί κυκλική λεκάνη στην επιφάνεια του γεωφλοιού που περικλείεται από δακτυλιοειδή έξαρση του εδάφους, που δημιουργείται και αυτή επίσης από ηφαιστειακή δραστηριότητα είτε με κατάρρευση δημιουργηθέντος προηγουμένως ηφαιστειακού θόλου, είτε με την εναπόθεση των βαρύτερων αναβλημάτων μετά από έκρηξη.

Ο ηφαιστειακός κρατήρας με την πάροδο των επαναλήψεων των δραστηριοτήτων και της απόθεσης αναβλημάτων πέριξ αυτού συνιστά τελικά την κορυφή του ηφαιστειακού κώνου που δημιουργείται, όπως εμφανίζεται σήμερα στην πλειονότητα των ηφαιστείων. Βασικά μεγέθη ενός κρατήρα είναι η διάμετρός του, το βάθος της κοίτης του και το υψόμετρο στο οποίο βρίσκεται. Κανένας ηφαιστειακός κρατήρας δεν παρουσιάζει ίδιο μέγεθος με άλλον. Ηφαιστειακός κρατήρας με διάμετρο μεγαλύτερη από 1,6 χλμ. χαρακτηρίζεται καλδέρα.

Ηφαιστειακός κρατήρας πλαγιάς, ή πλευρικός κρατήρας, ή δευτερεύων κρατήρας χαρακτηρίζεται εκείνος που δημιουργείται σε πλαγιά ηφαιστείου μετά από διάρρηξή της.
Διάρρηξη κρατήρα χαρακτηρίζεται η μερική υποχώρηση της δακτυλιοειδούς περιφέρειας αυτού λόγω γεωλογικών δραστηριοτήτων κυρίως διάβρωσης.

• Σε πολλούς κρατήρες παρατηρούνται συγκεντρώσεις ομβρίων υδάτων δημιουργώντας εντός αυτών ηφαιστειακές λίμνες ή τις καλούμενες Μάαρ.

• Οι κρατήρες των ηφαιστείων και κατ' επέκταση τα ίδια τα ηφαίστεια στον αλληγορικό ανθρωπομορφισμό της Ελληνικής Μυθολογίας παρουσιάζονται ως Κύκλωπες, σύντροφοι του Ηφαίστου στη χαλκουργία και μεταλλουργία.

• Felix Frank: " Handbuch der 1350 aktiven Vulkane der Welt" (= Εγχειρίδιο των 1350 ενεργών ηφαιστείων στον κόσμο), Ott Εκδότες, Thun 2003, ISBN 3-7225-6792-0
• Alfred Rittmann : "Vulkane und ihre Tätigkeit. Ferdinand Enke Verlag" (= Τα Ηφαίστεια και η δραστηριότητά τους) . Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart 1981, ISBN 3-432-87793-5 .