Οι είλωτες, (αρχ. ενικός: ο είλως ή ειλώτης και θηλυκό "ειλωτίς", κοινώς "είλωτας"), αποτελούσαν το τρίτο και κατώτερο κοινωνικό στρώμα της αρχαίας Σπάρτης, (μετά τους πολίτες και τους περιοίκους) οι οποίοι δεν είχαν κανένα από τα πολιτικά δικαιώματα, εκτός από τους «νεοδαμώδεις», οι οποίοι ήταν ελευθερωμένοι, πρώην είλωτες και μπορούσαν να υπηρετήσουν στον σπαρτιάτικο στρατό.

Οι λεγόμενοι είλωτες ήταν οι Αχαιοί κάτοικοι της Λακωνικής πριν την κάθοδο των Δωριέων. Αρχικά το όνομά τους ετυμολογείτο, σχεδόν από το σύνολο των αρχαίων συγγραφέων, από το αρχαίο Ἕλος, παραθαλάσσια πόλη της Λακωνικής της οποίας οι κάτοικοι υποτάχθηκαν στους Δωριείς (Σπαρτιάτες), επί βασιλέως Άγιδος, γιου του Ευρυσθένη

Κατά νεότερες όμως έρευνες το όνομα "είλωτες" αποτελεί παρετυμολογία των περισσότερο ανυπότακτων κατοίκων της Λακωνικής, που ήταν οι κάτοικοι του Έλους^[1], η οποία (παρετυμολογία) διευκόλυνε το γεγονός των συχνών εξεγέρσεων των ειλώτων. Έτσι κατά τη νεότερη και επικρατέστερη εκδοχή το όνομα είλωτες προέρχεται από τη ρίζα "ελ" και του ρήματος "ελαύνω", (= που σημαίνει μεταξύ άλλων και αρπάζω), σημαίνοντας έτσι τον "αιχμάλωτο πολέμου" ή εκ του έλους (=βάλτος) επειδή αυτοί διέμεναν σε βαλτώδη καλλιεργήσιμα όμως εδάφη της υπαίθρου της αρχαίας Σπάρτης. Χαρακτηριστική είναι η πληροφορία του Στράβωνος (HC 36, 51, 5), που αναφέρει ότι από τους κατοίκους της Λακωνικής μόνο οι του Έλους προέβαλαν ισχυρή αντίσταση στους Δωριείς όπου μετά από πολλούς αγώνες τελικά τους κυρίεψαν και τους κατέστησαν δορυάλωτους.

Οι είλωτες (αιχμάλωτοι) αποτελούσαν τους δημόσιους εργάτες ή δούλους αφού ιδιωτικοί δούλοι όχι μόνο δεν υπήρξαν ποτέ, αλλά και απαγορευόταν η εισαγωγή τους σύμφωνα με τους υφιστάμενους σχετικούς νόμους περί ξενηλασίας. Η δε Σπαρτιατική Πολιτεία διέθετε στους πολίτες της είλωτες χωρίς όμως και να τους παρέχει δικαίωμα πώλησης ή απελευθέρωσης αυτών. Δικαίωμα απελευθέρωσης ειλώτων είχε μόνο η Απέλλα, (η Εκκλησία του Δήμου της αρχαίας Σπάρτης), και αυτό μόνο επ΄ ανδραγαθία, σε πολεμικές επιχειρήσεις, ή για κάποια εξαίρετη πράξη. Οι απελεύθεροι εν προκειμένω είλωτες καλούνταν "νεοδαμώδεις" (=νεοπολίτες), όπως οι νεοδαμώδεις του Βρασίδα που ονομάστηκαν "Βρασίδειοι". Σημειώνεται πως τα παιδιά νεοδαμώδων με ειλωτίδες καλούνταν "μόθακες" ή "μόθωνες". Μόθακες επίσης αποκαλούνταν όσοι είχαν ένα γονιό Σπαρτάτη και ένα γονιό μη Σπαρτιάτη.

Κύριο έργο των ειλώτων ήταν περίπου το αυτό των δουλοπάροικων του Μεσαίωνα, με το χαρακτηριστικό να αποφέρουν στους κυρίους τους ετήσιο τακτό εισόδημα κρατώντας για τους εαυτούς τους οποιοδήποτε τυχόν πλεόνασμα. Συνεπώς η ζωή τους ήταν πολύ σκληρή και συχνά επαναστατούσαν κατά της Σπάρτης, ειδικά σε περιόδους μειωμένης παραγωγής ή μετά τον σεισμό του 5ου αι. π.Χ., ζητώντας την ελευθερία τους. Δεν υπήρξαν και λίγες οι φορές που οι Σπαρτιάτες δε δίσταζαν να σκοτώσουν τους πιο επικίνδυνους είλωτες, κατά τις λεγόμενες κρυπτείες. Ο θεσμός διατηρήθηκε έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι παλιοί κάτοικοι που ζούσαν στην περιοχή που κατακτήθηκε από τους Σπαρτιάτες έγιναν δούλοι (είλωτες) με υποχρέωση να καλλιεργούν τη γη και να παραδίδουν ένα μέρος της στους ιδιοκτήτες κτημάτων. Ο φόβος μίας επανάστασης των δούλων ήταν πάντοτε υπαρκτός και ταλάνιζε τους Σπαρτιάτες.

• Δουλεία στην αρχαία Ελλάδα

• "Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου" τομ.6ος, σελ.412

π σ ε Αρχαία Σπάρτη
Ιστορία	Ιστορία της Σπάρτης Κάθοδος των Δωριέων Πρώτος Μεσσηνιακός Πόλεμος Δεύτερος Μεσσηνιακός Πόλεμος Σπαρτιατική Συμμαχία Σεισμός του 464 π.Χ. Μηδικοί Πόλεμοι Συνωμοσία του Κινάδωνα Πελοποννησιακός Πόλεμος Σπαρτιατική ηγεμονία Κορινθιακός Πόλεμος Χρεμωνίδειος Πόλεμος Κοινό των Ελευθερολακώνων
Πολιτεία	Μεγάλη Ρήτρα Βασιλείς Έφοροι Γερουσία Απέλλα
Κοινωνία	Όμοιοι Περίοικοι Είλωτες Νεοδαμώδεις Μόθακες Τρόφιμοι Υπομείονες Κοινωνική θέση γυναικών
Στρατός	Αγωγή Κρυπτεία Φάλαγγα Μόρα Οπλίτης
Πολιτισμός	Λακωνική τέχνη Μέλανας ζωμός Συσσίτια Παιδεραστία Ξενηλασία Καιάδας Βίβασις Λακωνοφιλία Λακωνισμός
Αθλητισμός	Αγώνες σφαιροβολίας
Θρησκεία	Διόσκουροι Μενέλαος Ωραία Ελένη Ηρακλής Ιερό Ορθίας Αρτέμιδος Κάρνεια Γυμνοπαιδίες Υακίνθια Διαβατήρια Λεωνίδεια Ταινάρια Τιθηνίδια
Αποικίες	Θήρα Λάπαθος Σέλγη Τάρας
Πρόσωπα	Λυκούργος Χίλων Λεωνίδας Λύσανδρος Ευρυβιάδης Κλεομένης Α' Δημάρατος Κλεομένης Γ' Παυσανίας Αγησίλαος Β' Άγις Β΄ Νάβις Τυρταίος Πλειστοάναξ Γύλιππος