Ітэльмены, іцельмены (ительмень, итэнмьи)
Агульная колькасць	3193
Рэгіёны пражывання	Расія
Мова	ітэльменская
Рэлігія	Праваслаўе
Блізкія этнічныя групы	Чукчы, каракі, керэкі

Ітэльме́ны, іцельме́ны (саманазвы ительмень, итэнмьи^[1]) — карэннае насельніцтва Камчаткі.

Антрапалагічныя дадзеныя сведчаць аб генетычнай сувязі ітэльменаў з найстаражытнейшымі прадстаўнікамі мангалоіднай расы. Мяркуецца, што іх продкі адносіліся да мезалітычнай культуры вандроўных паляўнічых Усходняй Манголіі і Паўднёвай Сібіры. Адтуль яны засялілі значную частку Усходняй Сібіры, Камчатку і Алеуцкія астравы.

У эпоху неаліту (прыкладна 5 тысячагоддзе да н. э.) у цэнтральнай і паўднёвай частках Камчаткі з’явіліся прадстаўнікі тар’інскай культуры — рыбаловы і паляўнічыя з Паўднёва-Усходняй Сібіры, якія змяшаліся з першымі насельнікамі. Выразныя тар’інскія рысы прасочваліся ў карэнных жыхароў Камчаткі да сярэдзіны XVII ст. Жытлы ітэльменаў нагадвалі сваімі канструкцыйнымі асаблівасцямі зямлянкі, што будаваліся ў эпоху неаліту. Знойдзены археолагамі інвентар таксама падобны да прылад, апісаных даследчыкамі XVIII ст. Ітэльменскія фальклор і матэрыяльная культура сведчаць аб этнічных кантактах з іншымі народамі Сібіры і Паўночнай Амерыкі.

Да прыходу рускіх у канцы XVII ст. ітэльмены складалі асноўную частку жыхароў Камчаткі да паўночнай мяжы на р. Цігіль. Яны падзяляліся на 5 тэрытарыяльных (ці племянных) груп: бурын, суаччу-юй, кыхчэрэн, лігнурын і кулес. Агульнай назвы ў іх не мелася. Этнонім ительмень першапачаткова азначаў проста мясцовага жыхара, «таго, хто існуе». Прыкладная колькасць у канцы XVII ст. — 12-13 тыс. чалавек.

У выніку ваенных сутычак з казакамі, эпідэмій і голаду агульная лічба карэнных насельнікаў хутка скарацілася. Многія казакі і іншыя перасяленцы добраахвотна ці прымусова бралі ітэльменскіх жанчын у шлюб, што прывяло да далейшай асіміляцыі. Гэтаму таксама садзейнічала хрышчэнне ітэльменаў у праваслаўе (да сярэдзіны XVIII ст.). У. Атласаў паведамляў, што ў 1697 г. было каля 25 000 ітэльменаў. У канцы XVIII ст. налічвалася ўсяго 3 тыс. карэнных жыхароў^[2], прычым да іх адносілі і тых, хто запазычыў многія элементы рускай культуры і нават размаўляў на рускай мове. Асабліва моцнай русіфікацыі падвергліся жыхары даліны ракі Камчатка, якія ў выніку ператварыліся ў рускую этнічную групу камчадалаў. У заходніх раёнах Камчаткі, куды рускія амаль не перасяляліся, групы лігнурын і кулес здолелі лепей захаваць свае этнічныя рысы. Рэгістратары Палярнага перапісу 1926—1927 гг. вызначылі іх нашчадкаў як ітэльменаў (825 чал.).

Колькасць ітэльменаў у Расіі:

У 1959 г. налічвалася 1096 ітэльменаў, але большасць сем’яў мелі шлюбныя ці сваяцкія сувязі з рускімі ці прадстаўнікамі іншых народаў. У 1989 — 2429. У 2010 г. — 3193. У наш час ітэльмены жывуць у асноўным на тэрыторыі Камчацкага краю і Магаданскай вобласці Расіі.

Асноўным заняткам карэннага насельніцтва Камчаткі здаўна з’яўляўся лоў рыбы, у асноўным ласасёвых. Звычайна рыбу нарыхтоўвалі пра запас: вялілі, квасілі ў ямах, узімку замарожвалі. Меншае значэнне мела паляванне на лясных і марскіх звяроў (мядзведзя, горных баранаў, ластаногіх, кітоў і інш.). Галоўныя прылады здабычы — гаплікі, сеткі, лук, стрэлы, капканы. Да прыходу рускіх прылады вырабляліся з дрэва, косці і камянёў. Наканечнікі вырабляліся з горнага крышталю. Лоў рыбы і паляванне лічыліся мужчынскімі заняткамі, але перапрацоўка — жаночым. Жанчыны таксама нарыхтоўвалі крапіву для сетак, шылі вопратку, займаліся прыгатаваннем страў, збіральніцтвам раслін, прыдатных для ежы. Галоўныя сродкі руху — калодападобныя чаўны, плыты, лыжы, невялікія нарты, запрэжаныя сабакамі.

Паселішчы ітэльменаў звычайна размяшчаліся на беразе ракі, абносіліся частаколам або земляным валам, складаліся з вялікіх зімніх паўзямлянак-юрт і летніх хацін на палевых памостах. У зімніх юртах (1-2 на паселішча), якія ўмяшчалі да 100 і болей чалавек, жылі прадстаўнікі адной патрыярхальнай пашыранай сям’і. Летам вялікія сем’і распадаліся на малыя. Вялікая сям'я валодала навакольнымі землямі і агульнымі сродкамі вытворчасці, але сярод суродзічаў вылучаліся «лепшыя мужыкі». Існавала патрыярхальнае рабства. Шлюб меў палігамны характар. Жаніх, не здольны заплаціць выкуп, павінен быў адпрацаваць (часам некалькі гадоў) у сям’і нявесты. Адзінага кіравання тэрытарыяльнымі групамі не існавала, таму паміж вялікімі сем’ямі часцяком успыхвалі канфлікты.

Ітэльмены апраналіся ў футравае адзенне са скур дзікіх лясных і марскіх звяроў, сабак, часам рабілі вопратку з пер’я. Звычайнай вопраткай для мужчын і жанчын былі кухлянка з каптуром і штаны. Зімовая вопратка шылася ў два пласты, футрам унутр. Былі вядомы шапкі з футра і пер’я, берасцяныя павязкі. Упрыгожванні рабілі з валос аленя, лайкі, скуры і г. д.

Народная культура ітэльменаў вядома сваім жаночым танцавальным мастацтвам (у тым ліку рытуальным), арыгінальным гафтам, пляценнем з травы і скуры, аплікацыямі з футра, цісненнем на бяросце, разьбярствам па косці і дрэву.

Родная мова ітэльменаў фактычна з’яўляецца бяспісьменнай, хаця складзена яе граматыка. Яна ўваходзіць у адзіную моўную сям’ю з мовамі чукчаў і каракаў. Да сярэдзіны другой паловы XX ст. ітэльменская моладзь ужо размаўляла пераважна на рускай мове. У 1989 г. 76,6 % ітэльменаў лічыла сваёй роднай мовай рускую. Невялікая колькасць захоўвала ітэльменскую гутарковую мову, якая ў сваю чаргу падзялялася на напанскі, седанкінскі, сапачноўскі і хайрузаўскі дыялекты.

Да прыходу рускіх сярод жыхароў Камчаткі былі распаўсюджаны культы духаў прыроды. Асабліва пачыталіся дух мора Мітг і першапродак — крумкач Кутх. Цырыманіяльныя рэлігійныя рытуалы звычайна выконвалі жанчыны. Але ў канцы XVII — сярэдзіне XVIII ст. усе ітэльмены былі ахрышчаныя ў праваслаўе.

• Паходжанне карэнных жыхароў Камчаткі
• Ітэльмены на indigenous.ru
• Карэннае насельніцтва Камчаткі
• Фотаздымкі Архівавана 27 сакавіка 2009.
• Гісторыя ітэльменаў