Святая інквізіцыя — агульная назва шэрагу ўстаноў Рымска-каталіцкай царквы для барацьбы з ерасью.

Тэрмін «інквізіцыя» паходзіць ад лац.: inquisitio, якое азначае «даследаванне». Тэрмін быў шырока распаўсюджаны ў прававой сферы яшчэ да ўзнікнення сярэднявечных царкоўных устаноў з такой назвай, і азначаў высвятленне акалічнасцяў справы, расследаваннем, звычайна шляхам допытаў, часта з ужываннем сілы. З часам пад інквізіцыяй сталі разумець духоўныя суды над антыхрысціянскімі ерасямі.

Ранняе хрысціянства і хрысціянская царква пакутавала як ад вонкавага ворага — рымскіх імператараў, так і ад унутраных разладаў, абпіраўшыхся на тэалагічныя рознагалоссі: розныя тлумачэнні святых тэкстаў, на прызнанні або непрызнанні асобных тэкстаў святымі і гэтак далей.

Адлюстраваннем адной з стадый унутранага дужання быў, мабыць, «Іерусалімскі сабор», згадваны ў раздзеле 15 Дзей святых апосталаў, а таксама мноства выпадкаў, калі апостал Павел абараняў уласнае апостальскае служэнне, пераконваў хрысціян асцерагацца ілжывых пастыраў або чаго-небудзь супярэчнага таму, што прапаведаваў ён. Аналагічныя заклікі ўтрымоўваюцца ў пасланнях Іаана і ў Пасланні да Іудэяў, а таксама ў Адкрыцці Яна Багаслова.

Пачынальна з другога стагоддзя хрысціянскія аўтарытэты (біскупы і мясцовыя сіноды), карыстаючыся вышэйпрыведзенымі крыніцамі, выкрывалі некаторых багасловаў як ератыкоў, і вызначалі дактрыну хрысціянства больш ясна, імкнучыся пазбегнуць памылак і розначытанняў. У сувязі з гэтым праваслаўю сталі супрацьпастаўляць ерась.

Адмысловы царкоўны суд каталіцкай царквы пад назвай «Інквізіцыя» быў створаны ў 1215 годзе папай Інакенціем III. У 1908 годзе пераназваная ў «Кангрэгацыю па справах веравучэння» (Sacra congregatio Romanae et universalis Inquisitionis seu Sancti Officii). Праца гэтай установы будавалася ў строгай адпаведнасці з дзейсным тады ў каталіцкіх краінах заканадаўствам.

Асноўнай задачай інквізіцыі з'яўлялася азначэнне, ці з'яўляецца абвінавачваны вінаватым у ерасі.

З канца XV ст., калі ў Еўропе пачынаюць распаўсюджвацца паданні аб масавай прысутнасці людзей якія злучылі дамову з нячыстай сілай ведзьмаў сярод звычайнага насельніцтва, у яе кампетэнцыю пачынаюць уваходзіць працэсы аб ведзьмах.

У той жа час пераважны лік прысудаў аб ведзьмах вынеслі свецкія суды каталіцкіх і пратэстанцкіх краін у XVI і XVII ст..

Хоць інквізіцыя сапраўды пераследвала ведзьмаў, сапраўды гэтак жа паступаў і практычна любы свецкі ўрад. Да канца XVI стагоддзя рымскія інквізітары пачалі выяўляць сур'ёзныя сумневы ў большасці выпадкаў абвінавачвання ў ведаўстве.

Таксама ў кампетэнцыю інквізіцыі з 1451 года Папа Мікалай V перадаў справы аб яўрэйскіх пагромах. Інквізіцыя павінна была не толькі караць пагромшчыкаў, але і дзейнічаць прэвентыўна, папярэджваючы гвалт.

Пазасудовых распраў інквізіцыя не дапушчала. Акрамя звычайных допытаў, ужывалася, як і ў свецкіх судах таго часу, катаванне падазраванага. Разам з тым, катаванні лічыліся неэфектыўным сродкам следства і таму ўжываліся інквізіцыяй радзей, чым свецкімі трыбуналамі (толькі прыблізна ў 10% выпадкаў)^{[крыніца?]}. Юрысты каталіцкай царквы велізарнае значэнне надавалі чыстасардэчнаму прызнанню. У тым выпадку, калі падазраваны не паміраў падчас следства, а прызнаваўся ў зробленым і раскайваўся, то матэрыялы справы перадаваліся ў суд.

Храналагічна гісторыю інквізіцыі можна падзяліць на тры этапу 1) дадамініканскі (пераследы ератыкоў да XII ст.) 2) дамініканскі (з часу Тулузскага сабора 1229 г.) 3) іспанская інквізіцыя. У 1-м перыядзе суд над ератыкамі складаў частку функцый біскупскай улады, а пераслед іх мела часовы і выпадковы характар; ва 2-м ствараюцца сталыя інквізіцыйныя трыбуналы, змешчаныя ў адмысловым вядзенні дамініканскіх манахаў; у З-м інквізіцыйная сістэма цесна звязваецца з інтэрасамі манархічнай цэнтралізацыі ў Іспаніі і дамаганнямі яе васпанаў на палітычную і рэлігійную супрэматыю ў Еўропе, перш служачы прыладай дужання супраць маўраў і яўрэяў, а потым, разам з Езуіцкім ордэнам, з'яўляючыся баявою сілаю каталіцкай рэакцыі XVI ст. супраць пратэстанцызму.

У 1184 годзе Папа Луцый III і імператар Фрыдрых I Барбароса ўсталявалі строгі парадак вышуку біскупамі ератыкоў, расследаванні іх спраў біскупскімі судамі; свецкія жа ўлады абавязваліся прыводзіць у выкананне вынасіўшыхся імі смяротныя прысуды.

У перыяд з 1231 па 1235 год Папа Рыгор перадаў функцыі па пераследзе ерасяў, раней якія выконваліся біскупамі, адмысловым упаўнаважаным — інквізітарам (першапачаткова што прызначаліся з ліку дамініканцаў, а затым і францысканцаў).

У 1481 годзе ўступіў у пасаду першы Вялікі Інквізітар Іспаніі Томас Тарквемада.

У 1498 годзе памёр Тарквемада. У яго кіраванне, па самай сціплай адзнацы Х. А. Льарэнтэ, «інквізіцыя… забіла 8800 чалавек жыўцом у полымі вогнішчаў».

У 1542 годзе Папа Рымскі Павел III заснаваў Святую Рымскую і Сусветную Інквізіцыю.

У 1587 годзе, з рэформай Папы Сікста V, была заснаваная Вярхоўная Святая Кангрэгацыя Рымскай і Сусветнай Інквізіцыі. У такім нязменным выглядзе яна праіснавала да 1908 года.

У 1600 у Рыме спалены Джардана Бруна.

У 1633 у Рыме Галілеа Галілей зрокся ад вучэння Каперніка.

У 1820 — скасаванне інквізіцыі ў Партугаліі.

У 1834 — скасаванне інквізіцыі ў Іспаніі.

У 1908 годзе Папа Пій X пераназваў гэтае ведамства ў Святую Кангрэгацыю Святой Канцылярыі. Святая Канцылярыя праіснавала да 1967 года, калі Папа Павел VI пераназваў Святую Канцылярыю ў Святую кангрэгацыю Дактрыны Веры, існую і дагэтуль.

У 1992 Папа Ян Павел II рэабілітаваў Галілея і афіцыйна прызнаў, што інквізіцыя здзейсніла памылку, сілай вымусіўшы вучонага зрачыся ад тэорыі Каперніка.

• Х. А. Льарэнтэ. Гісторыя іспанскай інквізіцыі. Тым I(недаступная спасылка)
• Інквізіцыя Архівавана 19 лютага 2008.

Сярэдневякоўе
Падзеі	Падзенне Заходняй Рымскай імперыі Вялікае перасяленне народаў Феадалізм Цёмныя стагоддзі Сярэдневякоўя Чорная смерць Эпоха Адраджэння Развіццё тэхналогій Арабскія заваяванні Мангольская імперыя Ісламская аграрная рэвалюцыя Залаты век ісламу
Краіны і рэгіёны	Англія Шатландыя Ірландыя Скандынавія Францыя Германія Іспанія Італія Міжземнамор’е Кіеўская Русь Візантыйская імперыя Халіфат Мангольская імперыя Канійскі султанат
Рэлігія	Рымска-каталіцкая царква Папства Праваслаўная царквы Іслам Халіфат Крыжовыя паходы Схаластыка Росквіт манаства ерэтычныя рухі Інквізіцыя
Культура	Мастацтва Архітэктура Літаратура Музыка Алхімія Астралогія

Слоўнікі і энцыклапедыі	Вялікая кітайская · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Праваслаўная · Britannica (11-th) · Catholic (1907—13) · Catholic (1997—…) · Infernal (6e éd.) · Universalis · Гранат
Нарматыўны кантроль BAV: ADV10247132 · BNC: a11797575 · BNF: 12521930c · GND: 4027106-7 · ISNI: 0000000123312216 · LCCN: sh85066549 · NKC: ph121117 · SUDOC: 034465936 · VIAF: 312793836