Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu
Vikipediya, azad ensiklopediya
Yuxarı Baş — Azərbaycanın Şəki şəhərinin yuxarı[1][2] (hündür[3]) tarixi[2] hissəsində tarix-memarlıq qoruğu. Bura Şəki şəhərinin ən qədim hissəsidir.[3] Qoruğun ərazisi 283 hektardır, direktoru isə Təranə Abdullayevadır.[4]
Qoruq ərazisinə Şəki xan sarayının da yerləşdiyi Nuxa qalası və karvansarayların və müxtəlif sənət növlərinə aid dükanların yerləşdiyi əsas alış-veriş küçəsi daxildir.[1] Alış-veriş küçəsinin ətrafında hələ də öz qədim adlarını daşıyan məhəllələr yerləşir: Gileyli, Qırıçı, Qullar, Duluzlar, Aqvanlar, Otaq eşiyi, Sarı torpaq və s.[3][5] Qoruq ərazisində həmçinin Şəkixanovların evi, məscidlər və hamamlar yerləşir.[6]
Yuxarı Baş 6 mart 1968-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə memarlıq qoruğu elan edildi. Şəhərin tarixi hissəsi Şəki xan sarayı ilə birlikdə 2019-cu ildən Ümumdünya İrsidir.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Tədqiqatçılar fikirləşirdilər ki, Nuxa qədim Şəki şəhəridir. Ancaq tarixi mənbələrin analizinə və sahə araşdırmalarına əsaslanaraq müəyyən edilib ki, Nuxa və Şəki ayr-ayrı yaşayış məntəqələridir. Şəki şəhəri Kiş dərəsindən bir az aşağıda yerləşirdi. 1772-ci il Kiş çayının daşqınına görə şəhər dağılır. Şəhərin sakinləri çaydan 100 metr yuxarıda yerləşən Nuxa şəhərinə köçürlər.[7] Nəticədə Nuxa şəhəri inkişaf edir və genişlənir. Burada qala- sitadel inşa edilir.[8]
Şərqdən axan Qurcana çay şəhəri iki hissəyə - şimal yüksəklik hissəsinə və dərədə yerləşən cənub hissəsinə ayırır.
Ticarət mərkəzinin formalaşması ilə əlaqədar şəhər çayın bir tərəfində inkişaf etməyə başladı.
Qurcana çay və Dəyirman-arx çayları (şəhərin qərb hissəsində) suvarma və su təchizatı mənbəyi idi.
Sonradan bu çayların qovuşduğu yerdə meydanı olan yeni şəhər mərkəzi təşkil edildi.
Qurcana çay çayı şəhərin memarlıq və planlaşdırma strukturunun təbii təşkiledici elementi idi, Dəyirman-arx çayı isə şəhərin ikinci dərəcəli oxu kimi xidmət edir.[9]
1852-ci il Nuxa planında (15 mart 1968-ci ilə qədər Şəkinin adı)[10][11]) şəhərin rayonlara - məhəllə bölünməsi göstərilir: Yuxarı baş, Gəncəli məhəlləsi, Dabahi, Paydumlu, Çayqıraq, Təzəkənd, Köhnəkənt.
“Yuxarı Baş” qalanın yerləşdiyi şəhərin yuxarı hissəsinin adı idi.[12][13].
Qoruq Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 23 aprel 1967-ci il tarixli 206 nömrəli qərarı və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 24 noyabr 1967-ci il tarixli 594 nömrəli qərarı əsasında yaradılmışdır.[4]
Qoruğun hüdudları Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi və Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən təsdiq edilmişdir.[4].
1968-ci il martın 6-da Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 97 saylı qərarı ilə “Yuxarı Baş” memarlıq qoruğu elan edilmişdir.[14][9].
2001-ci il oktyabrın 24-də Şəki şəhərinin tarixi hissəsi Şəki xan sarayı ilə birlikdə YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına daxil olmaq üçün Azərbaycan tərəfindən namizəd kimi təqdim edilmişdir.][15].
2022-ci ilin dekabr ayına kimi bərpa işləri davam edir.[16].
Küçələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qaladan Qurcanaçay çayı boyunca uzanan küçə (Mirzə Fətəli Axundov küçəsi) ticarət-bazar kompleksidir.
Bu küçə genişləndirilmiş şəhər mərkəzi idi və şəhər quruluşunun xarakterik elementi idi.
Ticarət mərkəzinin bu küçədə yerləşməsi onunla əlaqədardır ki, şəhər qonşu dövlətlərin ticarət mərkəzləri ilə karvan yolları ilə birləşirdi.
Həmçinin qaladan çıxan bu küçə qalada yerləşən Şəki Xan sarayının əhəmiyyətini vurğulayırdı.[9]
Ticarət küçəsinin şimal-şərqdən cənub-qərbə istiqamətlənməsinin üstünlüklərindən biri də o idi ki, o, küçəyə baxan binaların optimal oriyentasiyasını təmin edir, günün istənilən vaxtında günəş piyadanın gözünə düşmürdü.
Ticarət küçəsi Arnold Zissermanın (19-cu əsrin ortaları) təsvirində qeyd olunur:
Demək olar ki, iki verst yuxarıya doğru uzanan əsas küçə, Asiya adətinə görə, işin açıq şəkildə, çox vaxt bir qrup boş tamaşaçının qarşısında aparıldığı bir çox mağaza və emalatxana ilə canlanır.[9]))
Eynivaxtda tikinti hesabına şəhərdə küçələr qısa müddətdə salınıb.
Qurcanaçay çayına paralel uzanan əsas uzununa küçə şəhərin ən mühüm memarlıq komplekslərini birləşdirirdi.
Şəhərin bu oxu ahəngdar şəkildə çayın xəttini izləyir.[9]
Bu ticarət küçəsinin ətrafında bir-birinə yaxın tikilən yaşayış sahələri cəmləşib.
Onları ayıran küçə şəbəkəsi davamlı və qeyri-müəyyən bir model təşkil edir.[9]
Yuxarı Başdakı küçələr şəbəkənin ümumi mürəkkəbliyinə və şaxələrinə baxmayaraq, böyük tarixi, memarlıq və bədii maraq doğurur.
Bu baxımdan birinci yerdə mərkəzi küçə (indiki Axundov küç., keçmiş Şəki küç.) küçələrin tikintisi hündürlüyü məhduddur.
Bu, ansambl həllinin bütövlüyünü təmin etdi.[9]
Qoruğun ərazisindəki küçələrdən indi Fətəli Xan Xoyskinin adını daşıyan, Ağvanlar, Nurəddin, Nəkəm, Gənclər, Gileyli, Sarı-torpaq, 20 Yanvar, Axverdiyev adına küçələri və s. adlarını çəkmək olar.
Dar küçələr, xiyabanlar və çıxılmaz yollardan ibarət sıx şəbəkə əsas küçələrdən ayrılır.
Onların üstündə ağacların tacları bir-birinə dolaşır.
Bu dolaşıq şəbəkə yerli təbii şəraitə görə inkişaf etmişdir.
Küçələrin xəritəsində əsas əhalinin iqtisadi fəaliyyəti üçün ən vacib element kimi şəhərin ikinci dərəcəli küçələrinin çaya doğru istiqamətini izləyə bilərsiniz.
Sənətkarlıq sahələri, öz növbəsində, əsas ticarət magistralına doğru çəkildi.
Orta əsr şəhərinin küçələri kifayət qədər geniş idi.[9]
Qalereya
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Yuxarı Başın küçələri
-
Əsas mərkəzi küçə -
Fətəli Xan Xoyski küçəsi -
Sarı-torpaq küçəsi -
Məşədi Əzizbəyov küçəsi
"Yuxarı Baş" Tarix-Memarlıq Qoruğunu xəritəsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 Саламзаде, Исмаилов, Мамед-заде, 1988. səh. 200
- ↑ 1 2 Ханларов, 1972. səh. 56
- ↑ 1 2 3 Эфендизаде, 1986. səh. 35
- ↑ 1 2 3 ""Yuxarı Baş" Dövlət Tarix - Memarlıq Qoruğu" (az.). Şəki şəhəri mədəniyyət və turizm şöbəsi. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. 2016-05-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-31.
- ↑ Саламзаде, Авалов, Салаев, 1979. səh. 66
- ↑ Саламзаде, Мамед-заде, 1987. səh. 117
- ↑ Рзаев Н. О происхождении Шеки и Нухи // Доклады Академии наук Азербайджанской ССР. — Б., 1973. — С. 88.
- ↑ Саламзаде, Авалов, Салаев, 1979. səh. 63
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Саламзаде, Авалов, Салаев, 1979
- ↑ Ведомости Верховного Совета СССР. 1968. 148.
- ↑ Шеки // Энциклопедический словарь. 2009.
- ↑ Искусство Азербайджана. VII. Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. Под общей редакцией академика АН Азербайджанской ССР М. А. Усейнова. Редакционная коллегия: Лю Бретаницкий, А. Казиев, К. Касимов, А. Саламзаде. 1959. 193.
- ↑ Усейнов М. А. История архитектуры Азербайджана. М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам. 1963. 305–306.
- ↑ Саламзаде, Исмаилов, Мамед-заде, 1988
- ↑ "Sheki, the Khan's Palace" (ingilis). Официальный сайт ЮНЕСКО. 2001. 2012-05-15 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Ильхам Алиев и первая леди Мехрибан Алиева ознакомились с ремонтно-реставрационными работами, проводимыми на территории Национального историко-архитектурного заповедника «Юхары Баш» » Официальный сайт президента Азербайджанской Республики". president.az (rus). 2022-12-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-22.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Искусство Азербайджана IV–XVIII веков / Редактор И. А. Шкирич. — Москва: Искусство, 1976. — 272 с.
- Бретаницкий Л., Датиев С., Мамиконов Л., Мотис Д. Нуха (Азербайджан) / Под общей редакцией акад. В. А. Веснина и проф. Д. Е. Аркина. — М.: Издательство Академии архитектуры СССР, 1948.
- Город Нуха. Дом Шекихановых // Азербайджан (Исторические и достопримечательные места) / Под общей редакцией М. А. Казиева.. — Б.: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1960.
- Мамед-заде К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века) / Научный редактор aкадемик АН Азерб. ССР А. В. Саламзаде. — Баку: Элм, 1983.
- Саламзаде А. В., Авалов Э. В. и Салаев Р. Д. Проблемы сохранения и реконструкции исторических городов Азербайджана / Под ред М. А. Усейнова. — Б.: Элм, 1979. — 138 с.
- Саламзаде А. Р., Мамед-заде К. М. Архитектурные памятники Шеки / Под ред. М. А. Усейнова. — Б.: Элм, 1987. — 140 с.
- Саламзаде А. Р., Исмаилов А. И., Мамед-заде К. М. Шеки. Историко-архитектурный очерк / Под ред. М. А. Усейнова. — Б.: Элм, 1988. — 237 с.
- Ханларов Т. А. Архитектура Советского Азербайджана. — М.: Стройиздат, 1972. — 112 с.
- Эфендизаде Р. М. Архитектура Советского Азербайджана. — М.: Стройиздат, 1986. — 316 с.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]
 | ||
|---|---|---|
| Qalalar |  | |
| Saraylar | ||
| Karvansaralar | ||
| Məscidlər | ||
| Hamamlar | ||
| Ev muzeyləri | ||
| Tarixi evlər | Salman Mümtazın anadan olduğu ev • Nağıyev Ülfət Arif oğlunun evi • Nalbənd Paşanın yaşayış evi • Ağayev Hikmətin yaşayış evi • Hacı Məmmədhəsənin yaşayış evi • Şamçıyev Heydərin yaşayış evi • Hacı Ələkbərin yaşayış evi • Məmmədsadıq Əliyevin yaşayış evi • Məmmədov Abdulkərimin yaşayış evi • Əbdürrəhimov Namiqin yaşayış evi • Hacıyev Ziya Həmid oğlunun yaşayış evi • Çopur Rəcəbalının yaşayış evi • Nağıyev Məmmədiyyənin yaşayış evi • Salmanov Nütvəli İslam oğlunun yaşayış evi • Daşdəmirov Mustafa Abdurahman oğlunun yaşayış evi • Beydulla müəllimin yaşayış evi • Əhmədov Cabbarın yaşayış evi • Rəsulov Həsən Əfəndinin oğlunun yaşayış evi • Həmid ağanın yaşayış evi • Kazım həkimin yaşayış evi • Hacı Çavuş Mirbaba Seyid oğlunun yaşayış evi • Hüseynov İsmayılın yaşayış evi • Cəlil Xəlilovun və Axund Fərəcullanın yaşayış evi • Hacı Məmmədin mülkü • Məşədi Salmanın yaşayış evi • Şirniyyatçı Ələkbərin yaşayış evi • Ağaşirinlərin yaşayış evi • Seyid Bağırın yaşayış evi • Süleymanov Rəhimin yaşayış evi • Kərimova Nərgizin yaşayış evi • Hacı Əbdülhəlimov İsmayılın yaşayış evi • Məşədi Xəlilov Kamran Xəlil oğlunun yaşayış evi • Hacı İsmayılın yaşayış evi • Qəssab Hüseynin mülkü • Hacı Qədirin, Hacı Məmmədin yaşayış evi • Mülayim Qəmzə qızının yaşayış evi • Hacı Rzaqulunun yaşayış evi • Tacir İsanın yaşayış evi • Səmədovların yaşayış evi • Sahibkar Abbasqulunun yaşayış evi • Hacı Xəlilovların yaşayış evi • Hacı Musa ağanın yaşayış evi • Dadanovların yaşayış evi • Fərhadbəyovların yaşayış evi • Əlicanbəyovların yaşayış evi | |
| Digər | Dairəvi məbəd • Xan çinarı • Tağlı körpülər • Məmməd Kərimin corab arteli • Məmmədsadıq Əliyevin ticarət kontoru • Zülfüqarovun tikdirdiyi mollaxana • Təcridxana binası | |
| ||
|---|---|---|
Qobustan (Mezolit dövrü) • Arpaçay (Tunc dövrü) • Yanardağ (tarixi bilinmir) • Qəbələ (I əsr) • Kiş (I–XII əsrlər) • Çıraqqala və Şabran (IV-VII əsrlər) • Avey (V əsr) • Keşikçidağ (VI əsr) • Lahıc (VII əsr) • Beşbarmaq dağı • Gəncə (X-XVII əsrlər, tarixi) • Gülüstan (XI-XIII əsrlər, tarixi) • Qala (XII-XIII əsrlər) • İçərişəhər (XII-XV əsrlər) • Ordubad (XIII əsr) • Pir Hüseyn xanəgahı (XIII əsr) • Şirvanşahlar sarayı (XIII-XVI əsrlər) • Basqal (XIV əsr) • Nardaran (XIV-XVII əsrlər) • Atəşgah (XVII əsr) • Xınalıq (XVIII əsr) • İlisu (XVIII əsr) • Şuşa (XVIII-XIX əsrlər) • Tuğ • Yuxarı Baş (XVIII-XIX əsrlər) • Zaqatala (XVIII-XIX əsrlər) • Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi (1918) |
Azərbaycanda yerləşən ümumdünya irsi obyektləri | |||
|---|---|---|---|
 | Qobustan Dövlət Tarixi-Bədii Qoruğu • İçərişəhər (Şirvanşahlar sarayı və Qız qalası ilə birlikdə) • Şəkinin tarixi mərkəzi (Şəki xan sarayı ilə birlikdə) |  | |
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
