Səməndər - Xəzərlərin ilk paytaxtıdır. Ənuşirvan tərəfindən tikilmişdir. Sonralar paytaxt ərəblərin tələbi ilə Volqa çayının mənsəbinə yaxın - İtilə köçürülmüşdür^[1] İndiki Mahaçqala şəhərinin yerində olamsı ehtimal edilən şəhər. ^[2]

M.İ.Artamonov yazır ki, xəzərlərin əzəmətli paytaxtı Varaçan – Bələncər, yaxıd Bulker-Bolqar kimi əraziləri əhatə edirdi və onun əhalisinin əksəriyyəti barsil-bersullardan ibarət idi. Varaçan şəhəri dağıldıqdan sonra paytaxt hunlar ölkəsinin digər hissəsinə – Səməndər şəhərinə köçürüldü ^[3].

Xəzər xaqanlığının paytaxtı 723-cü ilə kimi Səməndər şəhəri olmuşdu. İslam və erməni müəllifləri Xəzər xaqanlığının paytaxtı Səməndər şəhərinin olduğunu qeyd edirlər.Svetlana Pletnyova Səməndərin Farsсa "ən uzaq qapı" anlamına geldiyini və dolayısıyla şəhərin VI yüzildə İranlılar tərəfindən qurulduğunu yazmıdtır. Halbuki dünyanın bütün nüfuzlu xəzərşünasları bu şəhərin türklər tərəfindən salındığını qeyd edirlər.

Səməndər şəhəri Xəzər-ərəb müharibələrinə səhnə olmuşdu. 732-733-cü illərdə Qazaxda dislokasiya olunan ərəb ordusu xəzərlərə qarşı iki tərəfdən – Dəryal dərəsindən və Dərbənddən hücuma keçdi. Xəzər xaqanı sülh imzalamağı təklif etdi. Bununla kifayətlənməyən ərəb sərkərdəsi Mərvan o dövrlər misli görünməmiş bir ordu yığaraq Xəzəristan üzərinə yenidən hücuma keçdi və hücum zamanı nəinki Xəzər xaqanlığının ürəyi olan Varaçar və Səməndəri tutdu, həmçinin Xəzəristanın yeni paytaxtına (İdilə) qədər irəliliyə bildi. Bu gərgin vəziyyəti görən Xəzər xaqanı paytaxtı qoyub İdil çayı boyunca bu dövrdə onun tabeliyində olan burtasların ərazisinə qaçdı. Mərvan öz süvariləri ilə birgə İdilin sağ sahili ilə irəliləyərək burtaslar ölkəsini darmadağın etdi və 20 mindən artıq ailəni əsir götürdü.

• Dunlop, Douglas Morton (1997). "Samandar". Encyclopaedia Judaica (CD-ROM Edition Version 1.0). Ed. Cecil Roth. Keter Publishing House. ISBN 965-07-0665-8
• Fedorov, Ya. A., & Fedorov, G. S. Rannye tyurki na Severnom Kavkaze. Moskova, 1978.
• Gadlo, Aleksandr Vilyamoviç. Etnicheskaya istoriya Severnogo Kavkaza IV-X vv. Leningrad: Izd-vo Leningradskogo universiteta, 1979.
• Gumilev, Lev Nikolayeviç. "Gde zhe togda Semender?" Voprosy istorii (1969) No. 3: 242-243.
• Kotoviç, V. G. "O mestopolozhenii rannesrednevekovyh gorodov Varachana, Belendzhera, i Targu." Materialy po Arkheologii Dagestana 5 (Mahaçkale, Rusya): 194-197.
• Kotoviç, V. G. "Arkheologicheskie dannye o mestonahozhdenii Semendera." In Drevnosti Dagestana, s. 232-255. Mahaçkale, Rusya, 1974.
• Magomedov, Murad Gadgiyeviç. "Khazarskie poseleniya v Dagestane." Sovietskaya arkheologiya (1975) No. 2: 202-216.
• Magomedov, Murad Qadjiyeviç. "Pogrebal'nye sooruzheniya khazar." Materiali po Arkheologii i Drevney Istorii Severnoy Osetii 3 (1975): s. 64.

• Xəzər xaqanlığı