Mazaxchini oʻldirish^[1] (inglizcha: To kill a Mockingbird) — amerikalik yozuvchi Harper Leening 1960-yilda chop etilgan bestseller romani^[2][3] boʻlib, u 1961-yilda mazkur asari uchun Pulitser mukofotini qoʻlga kiritgan. Uning muvaffaqiyati qora tanlilar huquqlari uchun kurashda muhim bosqich boʻldi.

Kitob Finchlar oilasining ajdodi Simon Finchdan (talaffuzi: Saymon Finch) boshlanadi. Metodist sifatida u Angliyadagi diniy murosasizlikdan qochib, Alabama shtatiga joylashadi, boyib ketadi va diniy eʼtiqodlariga qaramay, bir nechta qul sotib oladi.

Asosiy voqea Alabama shtatining „uzoq hayotdan charchagan“ Maykomb shahrida Buyuk Depressiya choʻqqisiga chiqqandan soʻng uch yil ichida sodir boʻladi. Bosh qahramon — olti yoshli Jean Louise Finch (talaffuzi Jan Luiza Finch), u akasi Jim va ularning otasi, keksa advokat Attikus bilan birga yashaydi. Jim va Jean har yozda Maykombda xolasinikiga tashrif buyuradigan Dill ismli bolani uchratishadi. Uchta bola yolgʻiz yashaydigan qoʻshnisi Boo (tarjimasi Qoʻrqinchli) laqabli qoʻshnisi Radley (talaffuzi: Radli) dan qoʻrqishadi. Maykombning kattalari Boo haqida gapirishmaydi va koʻp yillar davomida uni kam odam koʻrgan edi. Bolalar uning tashqi koʻrinishi va yolgʻizlik sabablari haqidagi mish-mishlar bilan bir-birlarining tasavvurlarini kengaytiradilar. Ular uni qanday qilib uydan olib chiqish haqida oʻylay boshlashadi. Dill bilan ikki yillik yozgi taʼtildan soʻng, Jean va Jim kimdir ular uchun Radley uyi yonidagi daraxtda ular uchun kichik sovgʻalar qoldirayotganini payqashadi. Bir necha marta sirli Boo ularga eʼtibor belgilarini koʻrsatdi, lekin baxtga qarshi, u hech qachon shaxsan koʻrinmaydi.

Fuqarolarning koʻpchiligi uni qoʻllab-quvvatlamasa ham, Atticus (talaffuzi: Attikus) yosh oq tanli ayolni zoʻrlaganlikda ayblangan qora tanli Tom Robinsonni himoya qilishda magʻlubiyatga uchraydi. Boshqa bolalar Jim va Jeannni buning uchun masxara qilishadi. Jean garchi otasi bunga qarshi boʻlsa ham uning shaʼnini himoya qilishga urinadi, . Oʻz navbatida, Atticus Tomni jazolamoqchi boʻlgan bir guruh odamlarga duch keladi. Jean, Jim va Dill vaziyatni Atticus va Tomning nuqtai nazaridan koʻrish uchun olomonni sharmanda qilgan paytda bu xavf oʻtib ketadi.

Atticus bolalarning Tom Robinsonning sudida ishtirok etishini istamagani uchun Jeann, Jim va Dill sud zalining balkonida yashirinadi. Atticus ayblovchilar (Mayella va uning otasi, shaharlik piyonista Bob Ewell) yolgʻon gapirayotganini aniqlaydi. Bundan tashqari, yolgʻiz Mayella Tomni haqorat qilgani va otasi tomonidan ushlangan va kaltaklangani maʼlum boʻladi. Tomning aybsizligiga oid jiddiy dalillarga qaramay, hakamlar hay’ati uni ayblaydi. Tom qochishga urinayotganda otib tashlanganida, Jim va Atticusning adolatga boʻlgan ishonchiga qattiq putur yetadi.

Bu ishda gʻalaba qozonganiga qaramay, Bob Ewellning obroʻsiga putr yetadi va u qasos olishga vaʼda beradi. U koʻchada Atticusning yuziga tupuradi, sudya raisining uyiga bostirib kirishga harakat qiladi va Tom Robinsonning bevasiga tahdid qiladi. Nihoyat, u Xellouin bayramidan keyin kechasi uyga qaytyotgan himoyasiz Jim va Jeanga hujum qiladi, Kimdir bolalarga yordam berish uchun yetib keladi. Sirli odam qoʻli singan Jimni uyiga olib boradi, u yerda Jean bu Boo Radley ekanligini tushunadi.

Maykomb sherifi jangda Bob Ewell halok boʻlganini aniqlaydi. Sherif Atticus bilan Jimning ehtiyotkorligi va Qoʻrqinchlining mas’uliyati haqida bahslashadi, unga Ewellning tanasidan oshxona pichogʻi chiqib qolganligini eslatib, Ewell tasodifan oʻz pichogʻi ustiga yiqilib tushgani haqidagi nazariyani ilgari suradi. Bu qanday sodir boʻlishi mumkinligini koʻrsatish uchun sherif choʻntagidan yana bir pichoqni chiqaradi va u sovuqqonlik bilan uni bugun shahardagi mast odamdan olganini aytadi. Aytilganlarning barchasidan maʼlum boʻladiki, bu Ewellning pichogʻi va tanadagi pichoq faqat Booning quroli boʻlishi mumkin. Sherifning fikricha, agar butun shahar Qoʻrqinchli bolalarni qutqargan qahramon deb hisoblasa, u bunday iliq eʼtiborga munosabat bildirmaydi. Oxir-oqibat Atticus sherifning Ewell oʻz pichogʻining ustiga yiqilgani haqidagi versiyasini qabul qiladi va Qoʻrqinchli bolalarining hayotini saqlab qolgani uchun minnatdorchilik bildiradi. Qoʻrqinchli Jeandan uni uyiga olib borishini soʻraydi va u eshik oldida u bilan xayrlashgandan keyin yana gʻoyib boʻladi. Jean uni boshqa hech qachon koʻrmaydi. Radley ayvonida turib, u hayotni Qoʻrqinchli nuqtai nazardan tasavvur qiladi va ular unga sovgʻalar uchun hech qachon minnatdorchilik bildirmaganliklari va uni juda yomon odam deb hisoblaganlaridan afsuslanadi.

Syujet va personajlar muallifning oilasi, qoʻni-qoʻshnilari 1936-yil 10 yoshda boʻlgandagi shahrida sodir boʻlgan voqealar haqidagi kuzatishlari asosida yaratilgan. Muallif otasini Atticus Finchning prototipi deb atagan. Dill Harper Leeing qoʻshnisi va doʻsti boʻlgan amerikalik yozuvchi Truman Kapotega asoslangan edi^[4][5][6].

Jinsiy zoʻravonlik, irqchilik, ijtimoiy tengsizlik (bolalar oʻz oilalarining moliyaviy ahvolini solishtirishadi) kabi jiddiy (va janubiy gotika uchun odatiy) mavzularga qaramay, roman oʻzining hazil va iliqligi bilan oʻquvchilar tomonidan sevildi. Hikoyachining otasi Atticus Finch koʻplab kitobxonlar uchun axloq namunasi, shuningdek, halol huquqshunosning namunasi boʻldi. Romanda bolalarda tugʻma adolat tuygʻusi borligi va faqat boshqalarning taʼsiri ostida notoʻgʻri qarashlar paydo boʻlishi haqidagi fikr ilgari suriladi^[7].

,,To kill a Mockingbird" 80 % amerika maktablari dasturiga kiritilgan, amerikaning,,Barcha davrlarning 100ta eng zoʻr detektivi" roʻyxatidan oʻrin olgan, ,,BBC talqiniga koʻra 200 ta eng zoʻr roman" roʻyxatida 6-oʻrinni egallagan.

Roman 1962-yilda rejissyor Robert Mulligan tomonidan ekranlashtirilgan. Gregory Peck bosh rolni ijro etgan „ To kill a Mockingbird“ filmi 8 nominatsiya boʻyicha „Oskar“ mukofotiga nomzod boʻlgan va uchta statuetka (eng yaxshi aktyor, eng yaxshi moslashtirilgan ssenariy va eng yaxshi sahna koʻrinishi) bilan taqdirlangan. Film muntazam ravishda AQSh kinosi tarixidagi eng yaxshilarning turli reytinglariga kiritiladi.

Roman 1963-yilda Nora Gal va Raisa Oblonskaya tomonidan rus tiliga tarjima qilingan. Korney Chukovskiy „High art“ (Yuksak sanʼat) kitobida (1964) Harper Leening „Mazaxchi qushni oʻldirish“ qissasining tarjimasini sanab oʻtadi.

• Vikiiqtibosda Mockingbirdni oʻldirish^{[sayt ishlamaydi]}