Bugʻusimonlar
Biologik klassifikatsiya
Olam: Hayvonlar

Bugʻusimonlar — juft tuyoqli sut emizuvchilar oilasi. Dumi kalta, boshi uzunchoq, oyoqlari ingichka, qomati kelishgan. Yuqori jagʻida kurak tishlari yoʻq. Oziq tishlari yassi, dumi ostida katta oq xoli – „darcha“si bor. Yosh bugʻusimonlar koʻpincha olachipor boʻladi. Suv bugʻusimonlardan tashqari, deyarli hamma Bugʻusimonlarning shoxi bor, lekin ayrim turlarining faqat erkagida shox boʻladi. Shimol bugʻusining erkagi ham, urgʻochisi ham shoxli. Bugʻusimonlar Yevropa, Osiyo, Amerika va Shimoliy Afrikada tarqalgan. Togʻ va tekisliklardagi oʻrmon, toʻqay, oʻrmondasht va tundrada yashaydi. Turli oʻtlar, butalar, har xil oʻsimliklar bilan oziqlanadi. Bugʻusimonlar 1,5 yoshda voyaga yetadi. Kuzda yoki yoz oxirida juftlashadi. Bu vaqtda erkaklari boʻkirib yuradi. Urgʻochisi bahorda yoki yoz boshida 1–2 ta, suv bugʻusimonlar 4 ta va undan ham koʻproq tugʻadi. Bahor va kuzda, baʼzi turlari faqat bahorda tullaydi. Bugʻusimonlarning 48 turi boʻlib, ular muntjaklar, suv bugʻusimonlar, asl bugʻusimonlar va Amerika bugʻulari 4 kenja oilaga boʻlinadi. Muntjaklar kenja oilasiga mansub bugʻusimonlarning boʻyi 60 sm, shoxi kalta. Erkagining ustki jagʻida xanjardek uzun qoziq tishlari bor. Bu kenja oila 2 urugʻ: muntjaklar va tojli bugʻulardan iborat. Muntjaklar urugʻining vakili – Hindiston muntjagi. Suv bugʻusimonlari kenja oilasining faqat 1 turi boʻlib, Xitoyda uchraydi. Dare soxdllaridagi qamishzorlarda 2–3 tadan boʻlib yuradi. Boʻyi past (0,5 m cha), shoxi yoʻq. Erkagining ustki jagʻidagi uzun qoziq tishlari tashqariga chiqib turadi. Asl bugʻusimonlar kenja oilasi buyi 0,6–2,2 m keladigan, ancha yirik hayvonlardir. Ustki jagʻlaridagi qoziq tishlari kichkina yoki butunlay boʻlmaydi. Bu kenja oila yelik, los va hokazodan iborat urugʻlarga boʻlinadi. Oʻzbekistonda asl B.ning bir turi – xongul yashaydi. Amerika bugʻusimonlari kenja oilasi boʻyi 0,3–1,3 m keladigan mayda va oʻrta boʻyli bugʻulardan iborat. Boshqa B.danʼbosh skletidagi baʼzi suyaklarining tuzilishi bilan farq qiladi. Bu kenja oila mazamalar, pudu, pampas va shimol bugʻulari urugʻlariga boʻlinadi. Bugʻusimonlar koʻplab ovlanadi. Goʻshti va terisidan foydalaniladi. Asl bugʻuning pant deb ataladigan yosh shoxlaridan dori tayyorlanadi. Shimol bugʻusi xonakilashtirilgan boʻlib, xoʻjalik uchun katta ahamiyati bor. Kaborgilarning bir turi tarqalgan. Bugʻusimonlarning 11 turi 20 kenja turi Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan.

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.