Төрекмәнстан

Байрак Илтамга
Башкала	Ашкабад
Халык саны	6 117 933 (2021)
Нигезләнгән	27 октябрь 1991
Сәгать кушагы	UTC+05:00
Рәсми тел	төрекмән теле
География
Мәйдан	491,210 км²
Координатлар	39°N 60°E
Сәясәт
Дәүләт башлыгы исеме	Төрекмәнстан президенты
Дәүләт башлыгы	Сәрдар Бирдемөхәммәтев
Башлык исеме	Төрекмәнстан президенты
Икътисад
Акча берәмлеге	Төрекмәнстан манаты
Эшсезлек дәрәҗәсе	10% (2014)[1]
Туу күрсәткече	2.301 (2014)[2]
КПҮИ	0.745 (2021)[3]
Яшәү озынлыгы	67.835 ел (2016)[4]
Джини коэффициенты	40.8 (1998)[5]
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[6]
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Телефон коды	+993
ISO 3166-1 коды	TM
ХОК коды	TKM
Интернет домены	.tm

Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) – Урта Азиядә урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакъстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.

• Б.э.к. II меңьеллыкта бүгенге Төрекмәнстан территориясендә Маргиан цивилизациясе булган.
• Б.э.к. VI–IV гасырларда бу җирләр иранлы Ахеменидлар дәүләтендә, соңрак Александр Македонский кулында булган.
• Б.э.к. III гасыр – Парфия патшалыгы эчендә (башкаласы – Ниса), соңрак Сасанидлар дәүләте составында.
• V-VIII гасырларда эфталитлар, төркиләр, гарәпләр һөҗүменә дучар була. 776–783 елларда җирле халык Хашим ибне Хәким (Муканна) җитәкчелегендәге гарәпләргә каршы баш күтәрүдә катнаша.
• IX-X гасырларда Таһирилар, Саманилар дәүләтендә.
• XI гасырда Төрекмәнстан территориясы угызлар тарафыннан яулап алына. Соңрак, угызларның җирле иранлылар белән кушылуы нәтиҗәсендә, хәзерге төрекмән этносы барлыкка килә. XI-XIII гасырларда башкаласы Мерв шәһәре булган беренче төрекмән Сәлҗүкләр дәүләте барлыкка килә.
• XIII гасыр башында монголлар тарафыннан яулап алына һәм Илханнар дәүләтенә, соңрак Тимурилар дәүләте составына керә.
• XVI-XVII гасырлар – Хивә ханлыгы һәм Бохара ханлыгына керә.
• 1869–1885 еллар – Pəcəй империясе тарафыннан яулап алына (Каспий арты өлкәсе).
• 1917 ел, ноябрь – декабрь – совет хөкүмәте урнаштырыла.
• 1924 ел, 27 октябрь –Урта Азиядә милли-территориаль бүленеш процессы буенча Төрекмәнстан Совет Социалистик Җөмһүрияте төзелә.
• 1948 ел, октябрь – Ашхабадда көчле җир тетрәве нәтибәсендә 60-100 мең кешенең гомере өзелә.
• 1990 ел – Җөмһүрият Президенты урыны барлыкка килә. Ул урынны аңа кадәр җөмһүрият белән идарә иткән Сапарморат Ниязов ала.
• 1991 ел, октябрь – Җөмһүриятнең Югары Шурасы бәйсезлек игълан итә, ТССҖның атамасы Төрекмәнстанга үзгәртелә.

• 2007 ел, 11 февраль – Президент урынына Гурбангулы Бердымөхәммәтов сайлана.

Территориясының 80% артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.

• Ашхабад шәһәре
• Ахал вилаяте. Башкаласы – Әнәү (Аннау) (картада – 1)
• Балкан вилаяте. Башкаласы – Балканабад (Нәбит-Даг) (2)
• Ташугыз вилаяте. Башкаласы – Ташугыз (Ташауз) (3)
• Ләбап вилаяте. Башкаласы – Төрекмәнабад (4)
• Мары вилаяте. Башкаласы – Мары (5)

СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70% тәшкил итә.

Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:

• 1999 – 16%,
• 2000 – 18%,
• 2001, 2002 – 20%,
• 2003 – 17%,
• 2004 – 21%.

Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.

Халыкның якынча 90% – төрекмәннәр, 4% – үзбәкләр, 3% – руслар. Шулай ук азәриләр, казакълар, татарлар һ.б. халыклар да яши.

Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм әфисәр.

• http://ru.wikipedia.org/wiki/Туркмения
  http://en.wikipedia.org/wiki/Turkmenistan#Geography

к б ү Төрекмәнстан идарә-җир төзелеше
Вилаятьләр	Ахал  • Балкан  • Ташугыз  • Ләбап • Мары
Дәүләт әһәмиятендәге шәһәр	Аркадаг
Вилаять статуслы шәһәр	Ашхабад

к б ү БДБ (1991 елның 8 декабрендә нигезләнгән)
БДБ әгъзаләре	Азәрбайҗан · Әрмәнстан · Беларусия · Казакъстан · Кыргызстан · Молдавия · Россия · Таҗикстан · Үзбәкстан
Ассоциацияләүче БДБ әгъзаләре	Төрекмәнстан (БДБ уставын расламаган)
Элеккеге әгъзаләр	Гөрҗистан (3 декабрь 1993 — 18 август 2009) · Украина (10 декабрь 1994 — 18 декабрь 2014)

к б ү Ислам хезмәттәшлеге оешмасындагы әгъза илләр һәм күзәтүче илләр
ИХО әгъзалары	Азәрбайҗан  • Алжир  • Албания  • Әфганстан  • Бангладеш  • Бәхрәйн  • Бенин  • Бруней  • Буркина-Фасо  • Габон  • Гамбия  • Гвинея  • Гвинея-Бисау  • Джибути  • Мисыр  • Индонезия  • Үрдүн  • Гыйрак  • Иран  • Йәмән  • Камерун  • Казакъстан  • Катар  • Кыргызстан  • Комор утраулары  • Кот-д'Ивуар  • Күвәйт  • Лөбнан  • Ливия  • Мавритания  • Малайзия  • Мали  • Мальдивлар  • Марокко  • Мозамбик  • Нигер  • Нигерия  • Берләшкән Гарәп Әмирлекләре  • Оман  • Пакистан  • Фәлистыйн  • Согуд Гарәбстаны  • Сенегал  • Сүрия *  • Сомали  • Судан  • Сьерра-Леоне  • Таҗикстан  • Того  • Тунис  • Төркмәнстан  • Төркия  • Уганда  • Үзбәкстан  • Чад
ИХО күзәтүче-илләре	Босния һәм Герцеговина  • Русия Федерациясе  • Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүрияте  • Таиланд  • Үзәк Африка Җөмһүрияте
ИХО күзәтүче-оешмалары	БМО  • Африка Берлеге  • Гарәп дәүләтләре лигасы  • Икътисади хезмәттәшлек оешмасы  • Мороны азат итү милли фронты  • ИКО әгъзасы булган дәүләтләрнең парламент берлеге  • Бер якка да кушылмаучылык хәрәкәте
* -2012 елда әгъзалыгы рәсми туктатылган.