«Bolaq artı respublikası» - Eşçe, soldat häm krästiän deputatlarınıñ Qazan sovetı belän tatar milli-demokratik köçläreneñ tatar xalqınıñ däwläti üz bilgelänüen (milli moxtariatın) iğlan itü öçen 1918 yılnıñ köräşkän könnärendä barlıqqa kilgän töşençä.

1918 yılnıñ ğinwarında Qazan sovetı initsiativası belän tatar xalqınıñ İdel-Ural Ştatın räsmiläşterü omtılışına qarşı toru öçen İdel-Ural töbäge Sovetları syezdı çaqırıla.

Sovet citäkçeläre, syezdnıñ İdel-Ural ölkälärendä yäşäwçe millätlärneñ İdel-Ural Sovet Respublikası räweşendä üzbilgelänü mömkinlege turındağı qararı belän kileşmiçä, Qazan Sovet Eşçe-Krästiän Respublikasın tözergä häm anıñ ğädättän tış orğanı bulğan İnqıylabi ştabın oyıştırırğa qarar qılalar (1918 yıl, 26 fevr.).

İdel-Ural Ştatın räsmi iğlan itü Bötenrusiä möselman ğäskäriläreneñ ikençe qorıltayında 1918 yılnıñ 1 martına bilgelängän bula. İnqıylabi ştab 28 fevral'gä qarşı töndä qorıltay prezidiumı başlıqlarınnan İ. Alkin, C. Alkin, Ğ. Toqımbätov häm Y. Mozaffarovlarnı qulğa ala.

Qazan tatarları, moña rizasızlıq belderep, 1918 neñ 28 fevralendä uramnarğa çığalar. 10 meñ çaması keşe qatnaşqan demonstratsiä, qulğa alınuçılarnıñ irekkä çığarıluın taläp itep, Qazan sovetına wäkillär cibärä. Läkin alarnıñ taläbe ütälmi.

Wäisilär xäräkäte ştabı urnaşqan urında da xalıq cıyılğan bula. Xäräkät citäkçese Ğaynan Wäisov, kilep tuğan mondıy wazğiätne üzara kileşep xäl itärgä kiräk, dip belderä. Ber provoqator tarafınnan ul atıp üterelä.

Berniçä könnän soñ Bötenrossiä möselman ğäskäriläre qorıltayı eşen şähärneñ tatarlar yäşägän öleşendä - Bolaq artında, 95 nçe zapas uqçı polk kazarmasında däwam itterä.

İnqıylabi ştab şähärneñ bu öleşen «Bolaq artı respublikası» dip belderä (atama avtorı Qazan sovetı äğzası L.R. Milx), anı üzenä buysınğan ğäskäri köçlär belän qamıy başlıy. Qorıltayda Möselman xalıq komissariatın oyıştıru häm Ğ. Monasıypov citäkçelegendä Möselman İnqıylabi ştabın tözü qararı qabul itelä.

Qorıltay qararı belän «İdel-Ural ölkäse» gazetası näşer itelä başlıy.

Qazan Xalıq Komissarları Sovetı, östämä xärbi köçlär tuplap, şähärneñ Bolaq artı öleşen qamap aluğa ireşä häm 1918 neñ 27 martında Möselman İnqıylabi ştabına ber täwlek däwamında qoralsızlanu ultimatumın quya.

Ultimatumda bilgelängän waqıt ütkäç, 28 mart könne töştän soñ Qızıl Ärme qorları (otryad), şul isäptän Mäskäwdän yañaraq qına kilgän matroslar otryadı, «Bolaq artı respublikası» urnaşqan tarafqa tup häm pulemyotlardan ata-ata höcümgä küçä.

Az sanlı milli gvardiä drujinaları qoralsızlandırıla. Tatar milli demokratiä liderları qan qoyudan baş tartalar, alar yoğıntısında bulğan ğäskäri berämleklär, şul isäptän zapas polk suğışçıları üz kazarmalarında qala.

«Tärtipsez atışularğa çik quyu» h.b. çaralar kürü öçen «Şähärneñ tatarlar yäşägän öleşeneñ Waqıtlı inqıylabi ştabı» oyıştırıla, ul Möselman xalıq komissariatı häm Möselman inqıylabi ştabı wäkillären qulğa ala, alarnıñ öylärendä häm eş urınnarında tentülär ütkärä.

Bol'şevik L.R. Milx «Bolaq artı respublikası»nıñ yuqqa çığarıluı turında 1918 neñ 1 aprelendä Mäskäwgä xäbär itä.

Xärbi Şura wäkilläre belän Qazan Sovet respublikası başlıqları arasındağı qatlawlı söyläşülärdän soñ qulğa alınğan qorıltay citäkçeläre azat itelä, Xärbi Şura tarafınnan oyıştırılğan möselman ğäskäri berämlekläre Qazan xärbi okruğına buysındırıla. Xärbi Şura citäkçelege kiläçäktä İdel-Ural Ştatın ğämälgä aşıru çaralarına kereşmäskä süz birä.

RSFSR Xalıq komissarları sovetınıñ 1918 neñ 24 mart dekretı belän Xärbi Şura eşçänlege tıyıla. Dekretta şulay uq Tatar-Başqort Sovet Sotsialistik Respublikasın tözü tärtibe dä iğlan itelä.

1918 neñ aprelendä Milli İdäräne taratu färmanı çığarıla. Şul räweşle 1917 yılda Bötenrossiä möselman qorıltaylarında oyıştırılğan häm saylanğan barlıq törki-tatar milli-demokratik idärä oyışmaları may ayında tämam ğämäldän çığarıla.

«Bolaq artı respublikası» - tatar xalqınıñ milli azatlıq häm üz däwlätçelegen torğızu omtılışı tarixındağı iñ faciğäle ber etap. Bu waqiğa barışında tatarlarnıñ milli-demokratik yul belän saylanğan barlıq oyışmaları beterelä, üzara kileşü tärtibendä milli üzbilgelänü mömkinlege tormışqa aşırılmıyça qala. «Bolaq artı respublikası» tiräsendä barğan waqiğalar bol'şeviklarnıñ milli federal' däwlät tözeleşenä bulğan mönäsäbäten açıq çağıldıra.

1930 yıllarda başlanğan säyäsi repressiälär waqıtında milli-demokratik oyışmalar eşçänlegendä qatnaşu iñ zur ğäyep sanala. Sovet tarix fänendä «Bolaq artı respublikası» waqiğaları tatar milli burjuaziä wäkilläreneñ Sovet xakimiätenä qarşı oyıştırılğan köräşe bularaq bäyälänä.

İdel-Ural ştatı häm Bolaq artı Cömhüriäte - tatar däwlätçelegen torğızu omtılışları bulğan. Mäskäw Azatlıq xıyalların yuq itkännän soñ tatar milli citäkçeläre bastırılğan häm üterelgän.

• İdel-Ural Ştatı

• История национальной государственности татарского народа и Татарстана. Казань, 2000