Zaman Haydutları^[4] (İngilizce: Time Bandits), Terry Gilliam'ın senaryosunu yazıp yapımcılığını ve yönetmenliğini üstlendiği 1981 yapımı bir İngiliz fantastik macera filmidir. Filmin başrollerinde Sean Connery, John Cleese, Shelley Duvall, Ralph Richardson, Katherine Helmond, Ian Holm, Michael Palin, Peter Vaughan ve David Warner yer almaktadır. Film, tarihin çeşitli dönemlerinden hazineleri yağmalayan bir grup cüce hırsızla zamanda yolculuğa atılan küçük bir çocuğun öyküsünü anlatmaktadır.

Terry Gilliam 1979'da Brazil filmini çekemeyince bir aile filmi üzerinde çalıştı. Zaman Haydutları, Monty Python'dan arkadaşı Michael Palin ile birlikte yazıldı. The Beatles'tan George Harrison'ın HandMade Films şirketi tarafından finanse edilirken İngiltere, Fas ve Galler'de çekildi. Film, 2 Temmuz 1981'de Birleşik Krallık'ta ve 6 Kasım 1981'de Amerika Birleşik Devletleri'nde sinemalarda gösterime girdi. İlk gösterime girdiğinde eleştirmenlerden çoğunlukla olumlu eleştiriler alan film, ABD ve Kanada'da hafta sonu gişelerinde bir numaradan açılış yaptı. Film gösterimden kalktığında 5 milyon dolarlık bütçesine karşılık 36 milyon dolar hasılat elde etti.

Gilliam, Zaman Haydutları’nı "Hayal Gücü Üçlemesi"nin ilki olarak nitelendirmiştir. Bu filmi Brazil (1985) ve Baron Munchausen'in Maceraları (1988) filmleri takip etmiştir.

Kevin tarihe, özellikle de Antik Yunan'a hayranlık duyan genç bir çocuktur. Ailesi, en yeni ev aletlerini almayı takıntı haline getirdikleri için Kevin'in ilgi duyduğu şeyleri görmezden gelmektedir. Kevin bir gece uyurken, gardırobundan atlı ve zırhlı bir şövalye fırlar. Şövalye yatak odasının duvarının olduğu yerde bir ormana doğru at sürerken Kevin yorganın altına saklanır. Kevin tekrar baktığında oda normale dönmüştür, duvarda gördüğü ormana benzeyen fotoğraflarından birini bulur. Ertesi gece içinde malzemeler ve Polaroid fotoğraf makinesi olan bir çanta hazırlar ancak gardıroptan bu kez altı cüce çıkınca şaşırır. Kevin kısa sürede grubun bir harita çaldığını öğrenir ve cüceler fark etmeden odasından bir çıkış arar. Cüceler yatak odasının duvarının bir geçide açıldığını görür. Kevin, tehditkâr bir kafa -Yüce Varlık- arkalarında belirip haritanın geri verilmesini talep edene kadar cücelere katılmakta tereddüt eder. Kevin ve cüceler koridorun sonunda boş bir alan bulurlar.

Cüceler ve Kevin geçide girdikten sonra 1796 yılındaki Castiglione Muharebesi'nin gerçekleştiği İtalya'ya inerler. İyileştiklerinde Kevin, Randall'ın Fidgit, Strutter, Og, Wally ve Vermin'in de dahil olduğu grubun lider cücesi olduğunu öğrenir. Bir zamanlar Yüce Varlık tarafından uzayzaman dokusundaki delikleri onarmak için görevlendirilmişlerdir. Ancak bu delikleri tanımlayan haritayı kullanarak hırsızlık yapma ve zaman/uzay yolculuğu yoluyla kaçma potansiyelini fark etmişlerdir. Kevin'in yardımıyla uzayzamanda çeşitli yerleri ziyaret ederek Napolyon Bonapart ve Robin Hood gibi figürlerle tanışırlar. Kevin ziyaretlerini belgelemek için kamerasını kullanır. Bu arada ekip yaptıklarının, gerçekliği manipüle edebilen ve haritayı ele geçirmeye çalışan kötü niyetli bir varlık olan Kötü tarafından izlendiğinden habersizdir.

Kevin gruptan ayrılır ve Miken uygarlığına giderek Kral Agamemnon ile tanışır. Kevin yanlışlıkla Agamemnon'un bir minotoru öldürmesine yardım ettikten sonra, kral tarafından evlat edinir. Randall ve diğerleri kısa süre sonra Kevin'in yerini tespit eder ve onu kaçırırlar. Kevin'in kızgınlığı daha da artar ve başka bir delikten kaçarak RMS Titanic'e ulaşırlar. Gemi battıktan sonra, birbirleriyle tartışarak suda ilerlerler. Kötü, grubu manipüle ederek onları kendi diyarı olan Efsaneler Zamanı'na götürür. Bir devle karşılaştıktan sonra Kevin ve cüceler Sonsuz Karanlık Kalesi'ni bulur ve "Dünyanın En Muhteşem Nesnesi"nin onları beklediğine inandırılarak Kötü'nün tuzağına çekilirler. Kötü, haritayı alır ve grubu dipsiz bir çukurun üzerindeki bir kafese kilitler. Kevin çektiği Polaroidlere bakarken haritanın da içinde olduğu bir fotoğraf bulur. Grup yakınlarında bir delik olduğunu fark eder. Kafesten kaçarlar ve diğerleri delikten geçerken Kevin onları takip edenlerin dikkatini dağıtmaya çalışır.

Kötü, Kevin ile yüzleşir ve haritayı ondan alır. Cüceler zamanın ötesinden çeşitli savaşçılar ve dövüş makineleriyle geri döner. Ancak Kötü hepsini kolay ve komik bir şekilde yener. Kevin ve cüceler sinmişken, Kötü nihai gücünü ortaya çıkarmaya hazırlanır. Birdenbire alevler içinde kalır ve yanarak kömür haline gelir; dumanın içinden, Yüce Varlık olduğu anlaşılan yaşlı bir adam çıkar. Cücelerin haritasını ödünç almalarına izin verdiğini ve tüm maceranın bir test olduğunu açıklar. Cücelere yoğunlaşan Kötü'nün parçalarını toplamalarını emreder ve kontrol altına alınmazlarsa ölümcül olabilecekleri konusunda uyarır. Haritayı ele geçirdikten sonra cücelerin yaratım görevlerinde kendisine katılmalarına izin verir. Yüce Varlık cücelerle birlikte ortadan kaybolur ve Kevin'i geride bırakır. O sırada Kötü'nün toplanmayan bir parçası yanmaya başlar.

Kevin uyandığında yatak odasının dumanla dolu olduğunu görür. İtfaiyeciler kapıyı kırar ve yangını söndürürerek onu kurtarırlar. İtfaiyecilerden biri yangına ailenin yeni aldığı mini fırının neden olduğunu belirtir. Kevin itfaiyecilerden birinin Agamemnon'a benzediğini ve zaman yolculuğunda çektiği fotoğraflarının hâlâ onda olduğunu fark eder. Kevin'in ailesi mini fırında yanan bir taş görür. Bunun Kötü'nün bir parçası olduğunu anlayan Kevin, anne ve babasını taşa dokunmamaları konusunda uyarır. Ancak onlar uyarıyı dikkate almaz ve taşa dokunurlar. Taşa dokunmalarıyla birlikte gerçekleşen patlamadan geriye sadece ayakkabıları kalır. Agamemnon ayrılmadan önce çocuğa göz kırparken, Kevin dumanı tüten ayakkabılara yaklaşır. Kamera gökyüzüne doğru Kevin'den uzaklaşırken Dünya, uzay ve harita kadraja girer. Harita, Yüce Varlık tarafından katlanır.

Terry Gilliam, Kasım 1979'da Brazil üzerinde çalışmaya başladıktan sonra Zaman Haydutları’nın konseptini geliştirdi. Monty Python yöneticisi ve yapımcısı Denis O'Brien Brazil’in konseptini anlamakta güçlük çekince Gilliam bir aile filmi fikrinde karar kıldı. O'Brien, The Beatles'ın eski üyesi George Harrison için Brian'ın Hayatı’nın yapımcılığını üstlenmek üzere Londra'da HandMade Films'i kurmuştu. Bu şirketin asıl amacı Python yetenekleriyle daha fazla film üretmekti. Gilliam'ın film teklifi kabul edilince senaryoyu Python'dan arkadaşı Michael Palin ile birlikte yazdı.^[5][6]

Sean Connery, yapımcı O'Brien ile bir golf sahasında tanıştıktan sonra Agamemnon rolüne seçildi. Connery bir Python hayranıydı ve brüt kârdan pay karşılığında cüzi bir ücretle rolü oynamayı kabul etti.^[5][7]

Robin Hood rolü ilk olarak Palin için yazılmıştı ancak John Cleese'in adı gişede daha fazla para kazandıracak bir aktör olarak görüldüğü için rol ona verildi. Palin ise filmde Vincent ve Pansy karakterlerinin küçük rollerinde Shelley Duvall ile birlikte rol almaya karar verdi. Cleese performansını Kent Dükü'nün FA Cup Finali'nde maç öncesi takım dizilişi sırasında futbolcularla yaptığı anlamsız konuşmalara dayandırdı.

Ralph Richardson'ın Yüce Varlık rolüne seçilmesinin nedeni "oyunculuk mesleğinde Tanrı'ya oldukça yakın" görülmesiydi.^[8] Richardson rolünü çok ciddiye aldı. Repliklerini kırmızı mürekkeple işaretledi ve ara sıra "Tanrı bunu söylemezdi" diye uyarılarda bulundu.^[5]

Bayan Dev rolü için Ruth Gordon ve Gilda Radner düşünüldü. Palin, Gordon'ın en iyi seçim olduğunu düşündü ancak Any Which Way You Can filminin çekimlerinde sakatlanınca projeden çekilmek zorunda kaldı. Stüdyo, Radner'ı gişede başarı getireceği düşüncesiyle istedi ama yönetmen Terry Gilliam, TV komedisi Soap’ın popülerliği nedeniyle Katherine Helmond'da ısrar etti.^[9][10][11]

Jonathan Pryce'a Kötü rolü teklif edilmesine rağmen o dönemde "beş parasız olduğu için" daha yüksek bir ücret karşılığında Loophole isimli filmi tercih etti.^[12]

Çekimlerin bir kısmı Castiglione delle Stiviere için Raglan Kalesi'nde, Sherwood Ormanı için Epping Ormanı'nda ve Agamemnon'un Miken'deki sarayı için Aït Benhaddou gibi yerlerde yapıldı.^[13][14] İç mekan sahneleri Lee International Film Stüdyoları'nda çekildi.^[15] Gilliam filmi "çocuk bakış açısıyla" çekmek istediğini ve bu nedenle alçak kamera açısıyla çekim yaptığını söyledi. Ayrıca, "bir çocuğun filmi sürdüremeyeceğinden korkarak ... çocuğu benzer boyda insanlarla çevreleyelim" şeklinde açıklama yaptı.^[16]

Gilliam, post-prodüksiyon sırasında, George Harrison'ın bazı şarkılarını da dahil etmesi için baskı yapan O'Brien ile hikayenin hüzünlü sonunu değiştirme konusunda tartıştı. Sonunda Harrison "Dream Away" adlı kapanış jeneriği şarkısını yazdı ve seslendirdi. Şarkının sözleri Harrison'ın Zaman Haydutları ve Gilliam'ın filmin yapımı sırasındaki davranışları hakkındaki yorumlarını içeriyordu.^[17]

Zaman Haydutları, ABD'de 6 Kasım 1981'de gösterime girdi ve 821 salondan 6.507.356 dolar hasılat elde ederek hafta sonu gişesinde bir numara oldu.^[18] Film 4 hafta boyunca bir numara olarak kaldı ve 5 milyon dolarlık (2,2 milyon sterlin) bütçeyle ABD ve Kanada'da 36 milyon dolar hasılat elde ederek Kuzey Amerika'da yılın en çok hasılat elde eden 13. filmi oldu.^[19][20]

Film, 12 Kasım 1982'de ABD'de yeniden gösterime girdi^[21] ve 6 milyon dolar daha hasılat elde ederek^[22] ABD ve Kanada'da toplam 42,4 milyon dolar hasılat elde etti.^[3]

Film, eleştiri sitesi Rotten Tomatoes'da 54 eleştiriden %91'lik bir puan aldı ve ortalama puanı 7.9/10 oldu. Film hakkında sitedeki ortak yorum "Zaman Haydutları, canlı ve orijinal bir evren yaratmak için fantastik set tasarımı ve ev yapımı özel efektler kullanan Terry Gilliam'dan olağanüstü bir zaman yolculuğu fantezisi." şeklinde oldu.^[23] Metacritic'te, 18 eleştirmene göre 100 üzerinden 79 ağırlıklı ortalama puan ve "genellikle olumlu eleştiriler" aldı.^[24]

Film çoğunlukla olumlu eleştiriler aldı. The Washington Post’tan Gary Arnold filmin "muhteşem bir sinema toniği, zaman yolculuğu ve peri masalı macerası geleneğinde görkemli yeni bir klasik" olduğunu söyledi.^[25] Newsweek’ten David Ansen filmi "büyülü ama duygusal açıdan soğuk mantığıyla aynı anda hem sofistike hem de çocuksu... sonbahar film sezonunda harika bir joker kart" olarak değerlendirdi.^[26] The New York Times’tan Vincent Canby filmin "neşeyle saygısız bir şaka - kısmen peri masalı, kısmen bilim kurgu ve kısmen komedi" olduğunu söyledi.^[27]

Diğer eleştirmenler filmden daha az övgüyle bahsetti. Chicago Sun-Times’tan Roger Ebert "Genellikle iyi bir film izleyip izlemediğimden oldukça eminimdir. Ama Zaman Haydutları’na verdiğim tepki belirsizdi. Fiziksel olarak perdeye yansıtılanlara büyük hayranlık duydum ... Ancak dramatik sahnelerin nefes nefese işlenmesi ve komedinin en önemli unsuru olan zamanlamayı baltalayan yüksek tempo beni hayal kırıklığına uğrattı." şeklinde eleştiride bulundu.^[28] Chicago Tribune’den Gene Siskel ise filmi "inişli çıkışlı bir özel efekt fantezisi... Ne yazık ki, ünlü kişilere çok fazla ziyaret var" yorumunu yaptı.^[29]

Yönetmen Terry Gilliam, Zaman Haydutları’nı "Hayal Gücü Üçlemesi"nin ilki olarak nitelendirmiştir. Bu filmi Brazil (1985) izlemiş ve seri Baron Munchausen'in Maceraları (1988) ile sona ermiştir.^[30] Üç film de "garip bir şekilde düzenlenmiş toplumumuzun çılgınlığı ve mümkün olan her yolla bundan kaçma arzusu" hakkındadır.^[30] Filmler bu mücadelelere ve hayal gücü yoluyla bunlardan kaçma girişimlerine odaklanır: Bir çocuğun gözünden Zaman Haydutları, otuzlu yaşlarındaki bir adamın gözünden Brazil ve yaşlı bir adamın gözünden Munchausen.^[30]

Empire dergisinin "En iyi 50 çocuk filmi" listesinde 22. sırada yer alan film,^[31] Time dergisinin "En İyi 10 Zaman Yolculuğu Filmi"nden biri olarak gösterilmiştir.^[32]

Oyun tasarımcısı Richard Garriott, 1982 yapımı Ultima II: The Revenge of the Enchantress oyununu yaratırken Zaman Haydutları’ndan esinlendi. Zaman haritasının bir kopyasını oluşturmak için filmi yaklaşık 20 kez izlediğini, çünkü oyununda filmdekine benzer bir "zaman kapıları" mekaniği bulunduğunu ve hatta oyunun kutusunun içinde benzer bir bez harita olduğunu belirtmiştir.^[33][34]

Film ilk olarak Aralık 1982'de İngiltere'de Betamax, VHS, Video 2000 ve CED Videodisc ve aynı yıl ABD'de VHS olarak yayınlandı.^[35][36][37]

1997 yılında The Criterion Collection tarafından LaserDisc olarak piyasaya sürüldü. Bu sürüm Gilliam, Palin, Cleese, Warner ve Warnock'un yorumlarını da içeriyordu.

1999'da Criterion tarafından orijinal 1997 LaserDisc özellikleri ve teatral fragmanı içeren bir DVD yayınlandı. Aynı yıl Anchor Bay Entertainment hiçbir ekstra ya da özel özellik içermeyen bir versiyon yayınladı.^[38] 2004 yılında Anchor Bay DVD'yi Divimax baskısı olarak iki diskte özel özelliklerle ama anlatımsız olarak yayınladı. Bu özellikler arasında Amerikan Film Enstitüsü'nün "The Films of Terry Gilliam" belgeseli; Gilliam ve Palin ile bir röportaj; sinema fragmanları; Gilliam'ın biyografisi; orijinal senaryo ve katlanabilir Evren Haritası içeren bir DVD-ROM bulunmaktadır.^[38][39]

2010 yılında Blu-ray versiyonu Anchor Bay tarafından piyasaya sürüldü. Bu versiyonda Gilliam'la yapılan bir röportaj ve sinema fragmanı bulunuyordu.^[40] 2013 yılında Blu-ray versiyonu İngiltere'de Arrow Films tarafından piyasaya sürüldü. Orijinal 35 mm negatif 2K çözünürlükte tarandı ve restorasyon Gilliam tarafından onaylandı.^[41][42] 2014'te Criterion tarafından yeni bir 2K dijital restorasyon olarak bir Blu-ray yayınlandı. Bu versiyonda Gilliam, Palin, Cleese, Warner ve Warnock'un 1997 LaserDisc'teki orijinal yorumları; yapım tasarımcısı Milly Burns ve kostüm tasarımcısı James Acheson ile bir özellik içeriyordu. Ayrıca Gilliam ve film uzmanı Peter von Bagh arasında 1998 yılında yapılan bir söyleşi; Shelley Duvall'ın 1981 yılında Tom Snyder'ın The Tomorrow Show programına katılımı; bir fotoğraf galerisi; sinema fragmanı; ve bir yüzünde Evren Haritası'nın reprodüksiyonu, diğer yüzünde ise David Sterritt'in bir makalesi bulunuyordu.^[43][44][45] 2023'te Arrow Films ve Criterion tarafından, yine Gilliam tarafından denetlenen aktarımla, önceki 2K versiyonla aynı özel özellikleri içeren bir 4K UHD versiyonu yayınlandı.^[45][46][47]

Marvel Comics Şubat 1982'de filmin bir çizgi roman uyarlamasını yayınladı. Çizgi roman, Steve Parkhouse tarafından yazılıp David Lloyd ile John Stokes tarafından çizilmiştir.^[48]

Terry Gilliam ve Charles McKeown 1996'da Zaman Haydutları II için bir senaryo yazdılar ve hayatını kaybeden cüce oyuncular David Rappaport ve Tiny Ross dışında orijinal kadroyu geri getirmeyi planladılar. Ertesi yıl bir diğer cüce oyuncu Jack Purvis de ölünce devam filmi rafa kaldırıldı.^[49]

Temmuz 2018'de Apple şirketinin, Apple TV+'ta yayınlanmak üzere Terry Gilliam filmi Zaman Haydutları’nın televizyon dizisi versiyonunu geliştirmek için Anonymous Content, Paramount Television Studios ve MRC Television ile anlaşma imzaladığı, Gilliam'ın sadece baş yapımcı olarak görev yapacağı ve Taika Waititi'nin pilot bölümü birlikte yazıp yöneteceği duyuruldu.^[50][51] Dizide Lisa Kudrow'un yanı sıra Kal-El Tuck, Charlyne Yi, Tadhg Murphy, Roger Jean Nsengiyumva, Rune Temte, Kiera Thompson ve Rachel House gibi isimler rol aldı.^[52]

Çekimleri 2022 sonu ve 2023 başında Yeni Zelanda'da gerçekleşen dizi, 24 Temmuz 2024'te yayınlanmaya başladı.

• IMDb'de Zaman Haydutları
• AllMovie'de Zaman Haydutları
• TCM Movie Database'de Zaman Haydutları
• Box Office Mojo'da Zaman Haydutları
• Rotten Tomatoes'ta Zaman Haydutları