Muhammed bin Hasan eş-Şeybânî (Arapça: مُحَمَّدْ بِنْ الحَسَنْ اَلشَّيْبَانِي, 749/50 - 805), Hanefî Mezhebi'nin Ebû Hanîfe'den sonraki en ünlü iki bilgininden birisidir. Ebû Yûsuf ile beraber Hanefî mezbenin esaslarının kayda geçirilmesinde büyük emeği geçmiştir.

Mevâlîden olan fakih Şam'da doğmuş o zamanların ilim merkezi olan Kûfe'ye yerleşmiştir. Küçük yaşlardan itibaren Ebû Hanîfe'nin ders halkasına katılmıştır. 767'de hocası öldüğünde on sekiz yaşında olan İmam Muhammed'in eğitimini Ebû Yûsuf tamamladı. Zamanın ünlü ilim merkezlerine yolculuklar yaptı. Medine'de Mâlik bin Enes'ten üç yıl süreyle ilim tahsil etti.^[1] Kûfe'ye döndüğünde eğitimini tamamlamış bulunuyordu. Derslerini pek çok öğrenci takip etmeye başladı. Öğrencilerinden Esed bin Furat Kuzey Afrikalı olup eğitiminden sonra Hanefî mezhebinin bu kıtada yayılmasına büyük hizmetler yapmıştır. İmam Şafii dahî ondan etkilenmiştir.

Yaşadığı dönem Abbâsî hanedanının hüküm sürdüğü döneme denk gelir. Hocası gibi siyasî otoriteye boyun eğmemiş, mücadelesini daha çok fikrî alanda yapmayı tercih etmiştir. Harun Reşid'in kadılık görevini reddetmesi üzerine iki ay hapis yatmış, daha sonra bu görevi kabul ederek Rakka kadılığına atanmıştır. Yahya bin Abdullah'ın Abbâsî isyanına karşı halifeye menfî yönde tavır almış ve dönemin siyasî otoritesi tarafından göz hapsine alınmıştır. Görevinden azledilmiş ve Bağdat'ta ikamet etmeye başlamıştır. İleride otoriteyle arası düzelmiş, fakat Abbâsîler onu ülkenin en uzak bölgesi olan Horasan'a kadı olarak tayin etmiştir. Bu görevi esnasında Rey şehrinde vefat etti. Ölümünden sonra ona en büyük sıkıntıları yaşatan Halife Harun Reşid 'Bugün Arapça ve fıkıh defnedildi' deme cüretini gösterebilmiştir.

Hanefî mezhebinde genelde hocası Ebû Hanîfe'nin yolunu izlemekle birlikte bu mezhebin olaylara bakışında yeni bir çığır açtığı da göz ardı edilmemelidir. Hatta bazı İslâm âlimleri onun Hanefiyye'den ayrı bir müçtehit olduğu kanısındadırlar. İmam Yûsuf'la beraber ikisine 'imameyn' ("iki imam") denilir ve ittifak ettikleri görüşler mezhebin neredeyse tartışmasız görüşü gibi kabul edilir. Irak ve Horasan ekollerinin her ikisine de hâkim olduğu için bu iki ekol arasında bir dengeleyici görüşleri vardır.

Muhammed eş-Şeybânî, Hanefî fıkhının neredeyse tüm görüşlerini ilk defa yazıya geçiren âlimdir. Kitaplarının hemen hepsi günümüze ulaşmıştır. -Zahirü’r Rivaye: Hanefî mezhebinin fıkıh görüşlerinin toplandığı altı kitabın ortak adıdır:

• • el-Asl (el-Mebsūt olarak da bilinir)
  • ez-Ziyâdât
  • Câmiu's Sağîr
  • Câmiu'l Kebîr
  • Siyeru's Sağîr
  • Siyeru'l Kebîr

Diğer kitapları:

• Keysâniyyat
• Hârûniyyât
• Cürcâniyyât
• Rakkıyât
• Ziyâdetü'z Ziyâdât
• Redd-u alâ Ehl'il Medine
• Kitâbu'l Asâr