เนิร์ด หรือ เหนิด^[1] (อังกฤษ: Nerd) หมายถึง “​คนที่ทำ​อะ​ไร​ด้วย​ความ​ชอบ​เป็น​หลัก​” หรืออาจกล่าวได้ว่า ​คือ คนที่​ใช้​เหตุผล​และ​ตัดสินใจบนพื้นฐานของ​ความ​ชอบ​หรือ​ความ​หมกมุ่น ไม่​ใช่​เป้าหมาย​อื่น ๆ ​เช่น​ เรื่องของ​เงินทอง​​หรือ​การได้การยอมรับ​จาก​สังคม ​แนวคิดที่ว่า​​ความ​ชอบ​ส่วน​ตัวควร​เป็น​แรงบันดาลใจ​ใน​การตัดสินใจทุกอย่าง​ใน​ชีวิต​นับ​เป็น​ “​หลักการเบื้องต้น​” ของคนในกลุ่มนี้^{[ต้องการอ้างอิง]} ทำให้ลักษณะการใช้ชีวิตของคนกลุ่มนี้แตกต่างจากคนทั่วไปอย่างเห็นได้ชัด​ เนิร์ดมักจะเป็นผู้ที่งุ่มง่าม ขี้อายและไม่มีเสน่ห์ดึงดูด^[2]

เนิร์ด ในความหมายปัจจุบันนั้น หมายถึง คนที่มุ่งพัฒนา​ความ​สนใจเฉพาะด้าน​มากกว่า​จะ​สนใจทำ​ตัวตาม​ความ​คาดหวังของสังคม​ (conformity) ​คนกลุ่มนี้มักมีทักษะ ​(​โดย​เฉพาะด้านเทคนิค) และ​จินตนาการสูง และเห็นว่าเรื่องที่ตนเองสนใจ​ มีความสำ​คัญกว่าการได้รับความยอมรับ​จาก​สังคม​ นิยามนี้​ยัง​ใช้​เรียกคนที่คน​ส่วน​ใหญ่​มองว่าฉลาดหลักแหลมกว่าคนธรรมดามาก

เนิร์ด มักจะชอบ​ความ​แปลก​ใหม่​และ​ของ​ใหม่ ๆ​ ใช้​คอมพิวเตอร์คล่อง ​(แม้อาจ​ไม่​ถึง​ขั้นเขียนโปรแกรม​เป็น)​ มักมีทักษะในโลกอินเทอร์เน็ตสูง ​

นอกจากนั้น เนิร์ด ยังหมายถึงคนที่ทุ่มเท​ความ​สนใจ​กับ​อะ​ไรสักอย่าง​ ​จน​ถึง​ระดับที่ทำ​ให้​อยู่​นอก​ “​กระ​แสหลัก​” ​ของสังคม​ ในสมัยนี้มีคำอีกคำที่พัฒนาขึ้นมาในความหมายเฉพาะ อีกคำ คือ Geek

​นิยามของ Geek นี้กว้างมาก​ ​เพราะเมื่อเรา​พูด​ถึง​หัวข้อ​ความ​สนใจ​เป็น​หลัก​แล้วมันจะครอบคลุมวิชาการแทบทุกเรื่อง ไปถึงความสนใจพิเศษในทุกเรื่องที่เกิดความชื่นชอบและสนใจ จึง​ครอบคลุมตั้งแต่​​คณิตศาสตร์​, เครื่องบิน​, ดนตรี​, คอมพิวเตอร์​, ​วิทยาศาสตร์​ , ​ภาพยนตร์​, การ์ตูนญี่ปุ่น​ และแอนิเมชัน, ละคร​, ประวัติศาสตร์​, เกมคอมพิวเตอร์​, ภาษา​, การเมือง​​, เศรษฐศาสตร์​, กล้องถ่ายรูป ฯลฯ​ ​

เนิร์ด ในสมัยก่อน มักใช้​ใน​ความ​หมายเชิงลบ​ ใช้​เรียกคนที่​ไม่​มีทักษะ​ใน​การ​เข้า​สังคม​ ​ไม่​ว่า​จะ​ฉลาด​หรือ​ไม่​ ​ความ​หมายนี้​เหมือน​กับ​ศัพท์​แสลงอังกฤษอีกคำ​คือ​ “dork” ​แต่ตอนนี้​เมื่อ เนิร์ด และ geek “​เท่​” ​กว่าสมัยก่อนมาก​แล้ว​ ​คนที่​เข้า​สังคม​ไม่​เป็น​จึง​เรียกว่า​ dork ​อย่างเดียว​ ​ไม่​ใช่​ geek หรือ เนิร์ด อีกต่อไป

เนิร์ด สำหรับคนสายหัวเก่า เดิมหมายถึง คนที่ปกติจะขลุกอยู่กับคอมพิวเตอร์ หรือเรื่องที่คนอื่นเห็นว่าไม่น่าสนใจ เนิร์ดจะหมายถึงกลุ่มบุคคลที่มีระดับสติปัญญาสูงกว่าเกณฑ์มาตรฐาน สนใจในสิ่งที่สังคมทั่วไปไม่สนใจกัน (โดยมากจะเป็นเรื่องวิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์) คำนี้ใช้กันแพร่หลายที่สุดในสหรัฐอเมริกา แต่ก็มีใช้ไม่น้อยในประเทศที่พูดภาษาอังกฤษ

อย่างไรก็ตาม ตั้งแต่ในช่วงปลายคริสต์ทศวรรษ 1990 เนิร์ดจำนวนมากบนโลกอินเทอร์เน็ต ถือเอาคำนี้เสมือนเหรียญตราแห่งความภูมิใจ และเริ่มใช้มันในความหมายแง่บวก เพื่ออธิบายถึงบุคคลที่มีความสามารถทางด้านเทคนิค ถึงแม้ว่าดั้งเดิมแล้วคำว่า "เนิร์ด" และ "กี๊ก" (geek) จะใช้เรียกผู้ชาย แต่ผู้หญิงจำนวนมากที่สนใจในเทคโนโลยี วิทยาศาสตร์ คณิตศาสตร์ และสาขาวิชาอื่น ๆ ที่ปกติจะมีแต่ผู้ชาย ก็เริ่มรับเอาสองคำนี้ไปใช้เสมือนหนึ่งตราแห่งความสำเร็จด้วย

ในภาษาไทย อาจใช้คำว่าหนอนหนังสือเพื่ออธิบายเนิร์ดได้ แต่ก็ไม่ได้ให้ความหมายที่ตรงเท่าไรนัก หรือจะใช้คำว่า "แฟนพันธุ์แท้" ก็น่าจะเห็นภาพได้ครอบคลุมกว่า

ภาพลักษณ์ของเนิร์ดในสื่อมวลชนและการ์ตูน มักจะเป็นชายหนุ่มใส่แว่นหนากรอบดำ (ที่มักจะแตกและแปะด้วยเทปพันสายไฟ) มีไม้โปรเทกเตอร์ติดกระเป๋า สวมกางเกง "high-water pants" และเสื้อเชิ้ตหรือชุดที่มักจะเป็นทางการเกินไป และบางครั้งภาพที่ออกมาก็มักจะเป็นคนที่ไม่ดูแลความสะอาดของตัวเอง และถ้าไม่ผอมแห้งก็จะอ้วนฉุไปเลย ภาพของเนิร์ดมักจะเป็นคนที่เข้าสังคมไม่คล่อง ไม่สามารถสนทนาเรื่องที่ไม่ใช่เรื่องเทคนิคกับคนอื่น ๆ ได้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับสาวสวย

ได้มีการถกเถียงกันถึงความสัมพันธ์ระหว่างคำ เนิร์ด และ กี๊ก บางคนก็มองว่า กี๊กนั้นก็คือเนิร์ด แต่มีความสามารถที่ด้อยชั้นกว่า บางคนก็ว่าเนิร์ดนั้นใช้หมายถึงคนที่มีความสามารถในด้านเทคนิค รวมทั้งมีความสามารถในการเข้าสังคม ส่วนกี๊กนั้นมีแต่ความสามารถทางด้านเทคนิค ขาดความสามารถในการเข้าสังคม บางกลุ่มก็ให้ความหมายกลับกันว่า กี๊กนั้น คือ เนิร์ดที่มีความสามารถในการเข้าสังคม และยังใช้คำนี้เรียกกลุ่มของตนด้วยความภาคภูมิใจ เช่น บริษัทกี๊ก (Geekcorps) ซึ่งเป็นองค์กรที่ส่งผู้เชี่ยวชาญทางด้านเทคนิค ไปช่วยประเทศที่กำลังพัฒนา ในการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานทางด้านคอมพิวเตอร์ นอกเหนือจากนี้ก็ยังมีบางกลุ่มที่ว่า กี๊กนั้นคือกลุ่มคนที่ไม่มีทั้งความสามารถทางด้านเทคนิค และ การเข้าสังคม

นอกจากนั้นแล้ว ยังมีความแตกต่างของการใช้คำ เนิร์ด และ กี๊ก ตามท้องถิ่นต่าง ๆ บ้างก็ว่าตามชายฝั่งตะวันตกของทวีปอเมริกาเหนือนั้นนิยมคำว่า กี๊ก มากกว่าคำว่า เนิร์ด ส่วนตามชายฝั่งตะวันออกนั้นนิยมคำว่า เนิร์ด มากกว่าคำว่า กี๊ก (ดูเว็บ The Sexiest Geek Alive) บางกลุ่มซึ่งอาศัยอยู่ตามชายฝั่งตะวันออกก็ไม่เห็นด้วย เนื่องจากพบเห็นบ่อยครั้งที่มีการใช้คำ เนิร์ด ในเชิงดูถูก และ กี๊ก ในเชิงยกย่อง ในประเทศอังกฤษ คำว่าเนิร์ด นั้นจะมีนัยสื่อไปในทางไม่ดี ส่วน กี๊ก นั้นจะใช้ไปในเชิงที่เป็นมิตร

คำว่า เนิร์ด เริ่มได้รับความนิยมในช่วง ทศวรรษ 1950 คำเนิร์ดจึงถูกเริ่มใช้ในเชิงค่อนแคะ เมื่อนักเรียนจำนวนไม่น้อยที่ไม่คิดว่าการมีผลการเรียนที่ดีนั้น "cool" หรือ เจ๋ง (ในขณะที่บางคนก็ถือเป็นคำชมเชย)

ส่วนคำกี๊กนั้นเริ่มแพร่หลายทีหลังในช่วงทศวรรษ 1980 และไม่ได้ถูกใช้สื่อไปในทางไม่ดี เริ่มต้นนั้น กี๊กถูกใช้ในความหมายเดียวกับเนิร์ด เพียงแต่มีระดับความเข้มข้นของคำที่อ่อนกว่า โดยหมายถึง กลุ่มคนที่ถือว่าไม่ได้มีบทบาท ไม่เป็นที่รู้จัก ไม่ได้มีความสลักสำคัญในวงสังคม ในขณะที่เนิร์ดนั้นใช้หมายถึง กลุ่มคนที่มีความเงอะงะ ขัดเขินในการเข้าสังคม

ส่วน nerd ​หรือ​ที่​เริ่มปรากฏคำ​ว่า​ “​เด็กเนิร์ด​” ​ใน​ภาษา​ไทย​ ​หมาย​ถึง​คนที่มีสติปัญญาดีกว่าคนปกติ​ ​คน​ส่วน​ใหญ่​ที่ถูกเพื่อนๆ​ ​เรียกว่า​ “​เด็กเรียน​” ​และ​/​หรือ​ “​หนอนหนังสือ​” ​น่า​จะ​เป็น​ nerd ​

ความ​แตกต่างระหว่าง​ nerd ​กับ​ geek ​​จะ​อยู่​ที่​ “​ระดับ​ความ​สนใจ​” ​ใน​สิ่งที่ตัวเองชอบ​ (passion) ​เป็น​หลัก​ ​โดย​ระดับ​ความ​ทุ่มเทของ​ geek ​ใน​สิ่งที่ตัวเองสนใจ​ ​จะ​มีมากกว่าของ​ nerd ​หลาย​เท่า​ ​เช่น​ nerd ​บางคนอาจชอบอ่าน​ Lord of the Rings ​มากจนจำ​บางประ​โยค​ใน​นั้น​ได้​ ​แต่​ geek ​ที่ชอบมากๆ​ ​จะ​ใช้​เวลา​เป็น​เดือน ๆ​ ​ศึกษาภาษา Sindarin ​ของพวกเอลฟ์จนพูด​ได้​ ​หรือ​ nerd ​อาจชอบอ่านการ์ตูนญี่ปุ่น​ ​แต่​ geek ​ประ​เภท​ otaku ​ที่​เป็น​แฟนพันธุ์​แท้จริง ๆ​ ​จะ​หมดเวลา​ไป​กับ​การตามเก็บสะสมการ์ตูนที่ชอบ​ให้​ครบทุกเวอร์ชัน​ ​แต่งตัว​เป็น​ตัวการ์ตูนที่ชอบไปงานแฟนตาซี​ ​ฯลฯ

พูดง่าย ๆ​ ​คือ​ ​ระดับ​ความ​สนใจของ​ nerd ​ไม่​ว่า​จะ​ใน​เรื่องอะ​ไรก็​แล้ว​แต่​ ​จะ​อยู่​ใน​ระดับ​ “​วิชาการ​” ​เป็น​หลัก​ ​เป็น​ความ​รู้ที่มีประ​โยชน์​ ​สามารถ​นำ​ไป​ใช้​ประกอบอาชีพ​ได้​ ​ใน​ขณะที่ระดับ​ความ​สนใจของ​ geek ​จะ​เข้า​ขั้น​ “​หมกมุ่น​” ​คือระดับที่คน​ทั่ว​ไป​จะ​ไม่​เข้า​ใจว่าทำ​ไปทำ​ไม​ ​เสียเวลาทำ​มาหากินเปล่าๆ​ ประมาณนั้น

แต่สิ่งที่หลายคน​เข้า​ใจผิดคือ​ ​จริง ๆ​ ​แล้ว​ความ​เป็น​ nerd ​และ​ geek ​ไม่​เกี่ยวอะ​ไรเลย​กับ​ทักษะ​ใน​การ​เข้า​สังคม​ ​กล่าวคือ​ nerd ​หรือ​ geek ​บางคนอาจประหม่า​ ​ทำ​ตัว​ไม่​ถูกเวลา​เจอคนมากๆ​ ​ใน​ขณะที่​ nerd ​หรือ​ geek ​หลายคน​ไม่​มีปัญหา​นั้น​เลย​ ​แต่​ถ้า​พูดรวมๆ​ ​แล้ว​ geek ​โดย​เฉลี่ยอาจมี​ความ​สามารถ​ใน​การ​เข้า​สังคมต่ำ​กว่าคนที่​ไม่​ใช่​ geek ​เพราะ​ใช้​เวลา​อยู่​กับ​ความ​สนใจของตัวเอง​ (เช่น​ ​อยู่​หน้าจอคอมพิวเตอร์​ ​อ่านหนังสือเงียบ ๆ​ ​คนเดียว​ ​หรือ​สังสรรค์​กับ​คน​อื่น​ที่​เป็น​ geek ​ใน​สาขา​เดียว​กัน)​ ​มากกว่าคน​ทั่ว​ไป

ภาษาอังกฤษมีศัพท์​เฉพาะสำ​หรับเรียกคนที่มีปัญหา​ใน​การ​เข้า​สังคมจริงๆ​ ​อยู่​แล้ว​ ​คือคำ​ว่า​ “dork” ​ฉะ​นั้น​ dork ​ส่วน​ใหญ่​อาจ​เป็น​ nerd ​หรือ​ geek ​แต่​ nerd ​หรือ​ geek ​ไม่​จำ​เป็น​ต้อง​เป็น​ dork ​ด้วย

• เวลมา ดิงก์ลีย์ (Velma Dinkley) ในเรื่อง สกูบี้-ดู
• โคจิโระ อิซึมิ และ มิยาโกะ อิโนเอะ ในเรื่อง ดิจิมอนแอดเวนเจอร์
• เคอิทาโร่ อูราชิมะ ในเรื่อง เลิฟฮินะ
• เด็กซ์เตอร์ ในเรื่อง ห้องทดลองของเด็กซ์เตอร์
• เซธ โคเฮน (Seth Cohen) ซีรีส์อเมริกา เรื่อง The O.C.
• ชัค บาทาวสกี (Chuck Batowski) ซีรีส์อเมริกา เรื่อง Chuck
• วิลโล โรเซนเบิร์ก (Willoe Roxenburg) ซีรีส์อเมริกา เรื่อง Buffy the Vampire Slayer

วิกิพจนานุกรม มีความหมายของคำว่า เนิร์ด

• รูปภาพเกี่ยวกับเนิร์ด ที่ฟลิคเกอร์
• ว่าด้วยเรื่อง geek, nerd, และ dork + แนะนำหนัง คนชายขอบ
• The Geek Syndrome (อาการกี๊ก) นิตยสาร Wired (อังกฤษ)
• Revenge of the Nerds (การแก้แค้นของเนิร์ด) ข้อเขียนโดย พอล เกรแฮม (โปรแกรมเมอร์ภาษาลิสป์และนักเขียน) (อังกฤษ)
• The Nerd Test แบบทดสอบเนิร์ดออนไลน์สนุก ๆ (คุณเป็นเนิร์ดรึเปล่า ?) (อังกฤษ)
• Nerd ความหมายใน Urbandictionary (อังกฤษ)
• ถึงเวลากี๊คครองโลก กรุงเทพธุรกิจ 28 พฤศจิกายน 2549