อำเภอทองแสนขัน
อำเภอ
การถอดเสียงอักษรโรมัน
• อักษรโรมัน	Amphoe Thong Saen Khan
บ่อเหล็กน้ำพี้เป็นแหล่งแร่เหล็กทางธรรมชาติที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ของชาติ และเป็นสถานที่สำคัญยิ่งแห่งหนึ่งของจังหวัดอุตรดิตถ์ ตั้งอยู่หมู่ที่ 1 บ้านน้ำพี้ ตำบลน้ำพี้
คำขวัญ:  เหล็กน้ำพี้กล้าแกร่ง แหล่งถ้ำค้างคาว ภูเขาหินอ่อน ลือกระฉ่อนผ้าทอ
แผนที่จังหวัดอุตรดิตถ์ เน้นอำเภอทองแสนขัน
พิกัด: 17°28′31″N 100°20′1″E / 17.47528°N 100.33361°E / 17.47528; 100.33361
ประเทศ	ไทย
จังหวัด	อุตรดิตถ์
พื้นที่
• ทั้งหมด	745.4 ตร.กม. (287.8 ตร.ไมล์)
ประชากร  (2564)
• ทั้งหมด	31,130 คน
• ความหนาแน่น	41.76 คน/ตร.กม. (108.2 คน/ตร.ไมล์)
รหัสไปรษณีย์	53230
รหัสภูมิศาสตร์	5309
ที่ตั้งที่ว่าการ	ที่ว่าการอำเภอทองแสนขัน หมู่ที่ 9 ตำบลบ่อทอง อำเภอทองแสนขัน จังหวัดอุตรดิตถ์ 53230
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมประเทศไทย

ทองแสนขัน เป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดอุตรดิตถ์ เป็นที่ตั้งของบ่อเหล็กน้ำพี้ซึ่งเป็นแหล่งแร่เหล็กที่มีคุณภาพดีที่สุดของประเทศไทย เพื่อใช้ในการศึกสงครามมาตั้งแต่สมัยโบราณ ดังปรากฏหลักฐานทางประวัติศาตร์มากมายถึงความสำคัญของเหล็กน้ำพี้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งมีความเชื่อมาแต่โบราณว่าเหล็กจากแหล่งเหล็กน้ำพี้มีความแข็งแกร่ง ความศักดิ์สิทธิ์และอาถรรพ์ในตัว^[1] โดยจัดให้เหล็กน้ำพี้อยู่ในโลหะธาตุตระกูลเดียวกับ เหล็กไหล^[2]

อำเภอทองแสนขันมีอาณาเขตติดต่อกับอำเภอข้างเคียงดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอเมืองอุตรดิตถ์และอำเภอท่าปลา
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอน้ำปาด
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอชาติตระการ อำเภอวัดโบสถ์ (จังหวัดพิษณุโลก) และอำเภอพิชัย
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอตรอน

จากตำนานพื้นบ้านเล่าว่า เคยมีชาวมอญมาตั้งรกรากอยู่ใกล้ ๆ บ้านแสนขัน ได้หนีมาจากขอมที่บุกรุก จากนั้นมาขอมก็ตามมารบกับมอญอีก ชาวมอญจึงมาหลบอยู่ที่บ้านแสนขัน เพราะว่าก่อนหน้านี้เขตบ้านแสนขันจะเป็นป่าทั้งหมด แต่ทั้งขอมและมอญก็อยู่ไม่ได้จึงได้หนีไป ปล่อยให้ที่บริเวณนี้เป็นที่ร้างอีก จากนั้นมาก็มีชาวไทยเดิมจากเวียงจันทน์ ได้ผ่านมาและเห็นว่าที่ดินบริเวณแห่งนี้มีดินที่อุดมสมบูรณ์ มีแม่น้ำลำธารไหลผ่าน ทำเลดี เหมาะที่จะตั้งรกรากทำมาหากิน จึงกลับไปชวนเพื่อนบ้าน 6–7 ครอบครัวเพื่อมาตั้งรกรากอยู่ที่นั่น โดยขณะนั้นยังไม่มีการเรียกชื่อหมู่บ้าน

หลังจากนั้นชาวหล่มสัก (เพชรบูรณ์) เลย นครไทย (พิษณุโลก) ทราบข่าวว่าที่อุตรดิตถ์จะมีการสร้างพระแท่นศิลาอาสน์ จึงได้เก็บเงินเรี่ยไรจากชาวบ้านได้เงินเป็นจำนวนแสนขัน แล้วจึงได้บรรทุกเงินแสนขันนั้นแบกใส่หลังช้าง ม้า วัว ควายมาตาม ๆ กัน และในขบวนนี้ก็จะมีหัวหน้าอยู่หนึ่งคน เดินทางล่วงหน้าไปก่อนถึงบ้านบ่อทอง และทราบว่าวัดพระแท่นศิลาอาสน์นั้นได้สร้างเสร็จเรียบร้อยแล้ว จึงได้กลับไปบอกพรรคพวกที่บรรทุกทองมาให้นำไปฝังไว้ที่บ้านบ่อทอง ปัจจุบันได้ตั้งชื่อว่า "ทองแสนขัน" แต่ชาวบ้านได้เรียกสั้น ๆ ว่า "บ้านแสนขัน" มาจนถึงปัจจุบันนี้

เดิมท้องที่ที่เป็นอำเภอทองแสนขันรวมอยู่กับอำเภอตรอน เมื่อประมาณ พ.ศ. 2517 ทางอำเภอตรอนต้องการที่จะแยกท้องที่ดังกล่าวเพื่อตั้งเป็นกิ่งอำเภอขึ้นอีกแห่งหนึ่ง จึงขอแยกท้องที่ตำบลป่าคายซึ่งเป็นตำบลใหญ่ออกเป็น 2 ตำบล โดยเรียกชื่อตำบลที่แยกออกมาว่า "ตำบลบ่อทอง"^[3] เมื่อกระทรวงมหาดไทยอนุมัติให้แยกตำบลได้แล้ว ทำให้อำเภอตรอนซึ่งเดิมประกอบด้วยเขตการปกครองตำบล 7 ตำบล คือ ตำบลบ้านแก่ง ตำบลหาดสองแคว ตำบลน้ำอ่าง ตำบลวังแดง ตำบลน้ำพี้ ตำบลผักขวง ตำบลป่าคาย เพิ่มขึ้นเป็น 8 ตำบล เข้าหลักเกณฑ์ที่ขอตั้งเป็นกิ่งอำเภอได้

ต่อมาเมื่อ พ.ศ. 2523 จึงได้รายงานขอแยกท้องที่ คือ ตำบลผักขวง ตำบลน้ำพี้ ตำบลป่าคาย และตำบลบ่อทอง ออกจากอำเภอตรอนขอตั้งเป็นกิ่งอำเภอ และกระทรวงมหาดไทยได้มีประกาศลงวันที่ 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2526 ตั้งเป็นกิ่งอำเภอเรียกว่า กิ่งอำเภอทองแสนขัน^[4] และต่อมากระทรวงมหาดไทยได้พิจารณาเห็นว่า กิ่งอำเภอทองแสนขันมีท้องที่กว้างขวางมีชุมชนการค้าหนาแน่น มีสภาพเจริญขึ้นกว่าเดิมมากสมควรยกฐานะขึ้นเป็นอำเภอ ดังนั้น เพื่อประโยชน์แก่การปกครองการให้บริการของรัฐบาลและความสะดวกของประชาชนและส่งเสริมท้องที่ให้เจริญยิ่งขึ้นจึงตราพระราชกฤษฎีกาลงวันที่ 21 พฤษภาคม พ.ศ. 2533 จัดตั้ง อำเภอทองแสนขัน^[5] โดยให้มีฐานะเป็นอำเภอตั้งแต่วันถัดไป

อำเภอทองแสนขันแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 4 ตำบล 49 หมู่บ้าน ได้แก่

ท้องที่อำเภอทองแสนขันประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 5 แห่ง ได้แก่

• เทศบาลตำบลทองแสนขัน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ่อทอง เฉพาะบางส่วนของหมู่ที่ 1–3, 9–10, 12
• องค์การบริหารส่วนตำบลผักขวง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลผักขวงทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ่อทอง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ่อทอง เฉพาะหมู่ที่ 4–8, 11, 13–15 และบางส่วนของหมู่ที่ 1–3, 9–10, 12
• องค์การบริหารส่วนตำบลป่าคาย ครอบคลุมพื้นที่ตำบลป่าคายทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลน้ำพี้ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลน้ำพี้ทั้งตำบล

• บ่อเหล็กน้ำพี้
• วนอุทยานถ้ำจันทร์ (อุทยานแห่งชาติคลองตรอน)

ด ค ก จังหวัดอุตรดิตถ์
อำเภอ	เมืองอุตรดิตถ์ ตรอน ทองแสนขัน ท่าปลา น้ำปาด บ้านโคก พิชัย ฟากท่า ลับแล
ประวัติศาสตร์	เมืองทุ่งยั้ง เมืองสวางคบุรี ชุมนุมเจ้าพระฝาง พระยาพิชัยดาบหัก แหล่งโบราณคดี ปางต้นผึ้ง วังแพวน แก่งตาน ถ้ำกระดูกเขาผาตั้ง เวียงเจ้าเงาะ รายชื่อโบราณสถาน รายชื่อโบราณวัตถุ เหตุการณ์ร่วมสมัย อุทกภัยและโคลนถล่ม 5 จังหวัดในเขตภาคเหนือตอนล่าง พ.ศ. 2549
ภูมิศาสตร์	แม่น้ำ น่าน ปาด เขื่อน สิริกิติ์ ช่องเขาขาด บึงกะโล่ วนอุทยานถ้ำจัน สวนพฤกษศาสตร์สมุนไพรวัดคุ้งตะเภา สวนรุกขชาติบ้านแพะ อุทยานแห่งชาติ ภูสอยดาว ลำน้ำน่าน ต้นสักใหญ่
เศรษฐกิจ	คมนาคม ทางหลวง 11 (อินทร์บุรี–เชียงใหม่) 102 (อุตรดิตถ์–ศรีสัชนาลัย) 117 (นครสวรรค์–จุดผ่านแดนภูดู่) ทางรถไฟ สายเหนือ สายสวรรคโลก สถานีอุตรดิตถ์ สถานีศิลาอาสน์ สถานีชุมทางบ้านดารา สถานีพิชัย อุโมงค์ปางตูบขอบ อุโมงค์เขาพลึง สนามบินอุตรดิตถ์ (ไม่มีเที่ยวบินพาณิชย์) จุดผ่านแดนถาวรภูดู่ ธุรกิจ ฟรายเดย์สรรพสินค้า การท่องเที่ยว รายชื่อสถานที่ท่องเที่ยว
สังคม	การศึกษา รายชื่อโรงเรียน มหาวิทยาลัยราชภัฏอุตรดิตถ์ มหาวิทยาลัยแม่โจ้-อุตรดิตถ์ ศพค.รพ.อุตรดิตถ์ พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นวัดคุ้งตะเภา กีฬา กีฬาเยาวชนแห่งชาติ ครั้งที่ 27 สโมสรฟุตบอลอุตรดิตถ์ สาธารณสุข โรงพยาบาลอุตรดิตถ์ โรงพยาบาลท่าปลา วัฒนธรรม รายชื่อวัด วัดคุ้งตะเภา วัดพระฝางสวางคบุรีมุนีนาถ พุทธมณฑลจังหวัดอุตรดิตถ์ พระพุทธรูป เขตปกครองคณะสงฆ์ บ่อเหล็กน้ำพี้ สวนสาธารณะหาดริมน้ำน่านหมู่บ้านคุ้งตะเภา วงมังคละ การเมืองและการทหาร สมาชิกวุฒิสภา สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ค่ายพิชัยดาบหัก ค่ายพระศรีพนมมาศ
หมวดหมู่