K'anchaq Ñan, Achkiq Ñan icha Akchiq Ñan, kastilla simipi Sendero Luminoso nisqaqa huk piruwanu, terrorista nisqa ankalli tantanakuymi. 1980 watamanta 1992 watakama piruwanu awqaqkunawan hayu kaspa tukuy Piruwpi mamallaqtayuq maqanakuyta rurarqan. Chaypacha aswanta Qhichwa runakuna llakispanmi, Sasachakuy pacham nirqan.

Wiñay kawsay

1960 watapi Wamanqa llaqtap yachay sunturninpi yachaq Abimael Guzmán sutiyuq (presidente Gonzalo nisqa) yachay wayllukuqmi chay tantanakuyta kamarirqan, José Carlos Mariátegui-p kamasqan Piruwanu Kumunista Partidumanta t'aqakusqa Piruwanu Kumunista Partidu - Puka Unancha nisqamanta t'aqakuspa. K'anchaq Ñanqa huk yachay sunturkunaman, Wankayuman, Limapi Mama Llaqtap San Markus Hatun Yachay Sunturninmanpas.

1980 watapi umalliq akllanakuypi Chuschi llaqtachapi akllana p'anqakunata kañispa maqanakuyta qallarirqan. Antikunapi, Ayakuchu, Apurimaq, Wankawillka suyukunapi karulla k'itikunapi kamachinatam hap'irqan. Mana munanayasqa misti qhatuqkunata, mamallaqta kapataskunatapas sipispa, achka qhichwa chakra runap sunqunkunatas chaskirqan. Chaywanpas, mana pi qhichwa runakunapas maoismu nisqapi iñirqanchu.

Fernando Belaúnde Terry sutiyuq Piruwpa umalliqninqa awqaqkunamanta manchakuspa, qallariypi mamallaqta pulisiyallatam maqanakuyman kacharqan. 1982 K'anchaq Ñan Wamanqapi samk'ay wasita ch'utispa masikunata qispichispa, pulitiku hayu runakunatataq sipiptin, Belaúndeqa Ayakuchu suyupi maqanakuy kamachiytam rimarirqan. Chaymantataq piruwanu awqaqkunaqa maqanakuytapuni qallarirqan, mana K'anchaq Ñanman hayullachu, ichataq tukuy indihina, qhichwa runaman hayum, k'apak qhichwa ayllu llaqtakunata puchukachispa (ahinataq Matara, Chiyara, Suqus, Tutus, Walla, Tikiwa, Wankaraylla, Sirkamarka, Qispillaqta, Aqumarka, Askipata, Iripampa, Pampay ayllu llaqtakunapi), hinallataqmi K'anchaq Ñanmi qhichwa runakunata ñak'aykurqan, lliw Lukanamarka llaqtayuq runakunatam wañuchispa, achka Uchuraqay llaqtayuq runakunatapas. Chay senderista nisqakunaqa achka kristiyanu pasturkunatapas sipirqan, 5 ñiqin tarpuy killapi 1992 watapi Rómulo Sauñe Quicaña sutiyuq Biblia t'ikraqtam.

Tukuy chay terror nisqa manchachiyninwan K'anchaq Ñanqa maqanakuyta tukuy Piruq mama llaqtapi, Lima llaqtamanpas mast'arqan. Chaypi 15 ñiqin hatun puquy killapi 1992 watapi María Elena Moyano illapayayarqanku.

Ichataq Piruwpi atiyniyuqkunap wañuy iskadrunninkunapas achka runakunatam, pulitiku hayunkunatam sipirqanku - ahinataq 18 ñiqin qhapaq raymi killapi 1992 watapi Grupo Colina nisqaqa Pedro Huillca Tecse sutiyuq sindikatukunap pusaqninta.

Alberto Fujimori piruwanu umalliq kachkaptin, 12 ñiqin tarpuy killapi 1992 p'unchawpiqa GEIN (Grupo Especial de Inteligencia) nisqa pakasqa pulisiyam Abimael Guzmánta Lima llaqtapi hap'irqan. Chaymantapachaqa K'anchaq Ñanpa kallpan anchatam pisiyarqan, yaqata puchukaspa.

Chay mamallaqtayuq maqanakuypiqa 60.000-manta aswan, 80.000-chá runam wañurqan, paypurataq 75 %-nin qhichwa, huk indihinapas runam.

Maqanakuy puchukaptinpas, Antikunapiqa llik'isqa ayllukuna, llaqtakuna kakunmi. Tukuy millay rurasqamanta willanapaqqa, disimri killapi 2000 Valentín Paniagua sutiyuq umalliq Piruwpa Chiqappaq Allinyanakapunapaq Kacharimuynin (Comisión de la Verdad y Reconciliación de Perú) nisqata kamarqan. Chay kacharimusqa runakunaqa 16985 runata willachispa 21 tantaykunapi 9500 ñak'arichisqa runata uyarispa hatun willayta qillqarqan, 28 ñiqin chakra yapuy killapi 2003 p'unchawpi Alejandro Toledo sutiyuq umalliqman willaspa.

Kaypipas qhaway

• Piruwpi Sasachakuy pacha
• MRTA

Hawa t'inkikuna

• Qayna ñakariyninchik, paqarintaq hawkalla kawsakuyninchik. 20 wata sipinakuy 1980 watamanta 2000 watakama. Kaymi Comisión de la Verdad y Reconciliacionpa riqsichisqan qillqa. Instituto de Democracia y Derechos Humanos, Pontificia Universidad Católica del Perú, 2008 watapi ruwasqa (iskay kaq yupay)
• Punkupa Chakampi Yuyarinapaq. Imaynam kawsarqa Wankawillka llaqta hayna pachakunapi, sarutasqa usuchisqa ima chayta yuyarispa imatam kunampas, hamuq pachakunapipas rurachwan (qhichwapi), kaypi: El umbral de la memoria Pasado, presente y futuro en las memorias de la violencia en Huancavelica. Instituto de Defensa Legal, IDL, Lima, setiembre 2007, pp. 153–174 (PDF)

Ñak'arichisqa runakunap runasimipi willasqankuna, cverdad.org.pe

• Wanta llaqtapi: Asunta Tambracc de Chávez, Maximiliana Urbano Vega (12 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wamanqa llaqtapi: Angélica Layme Córdova (9 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wanta llaqtapi: Basilia Gonzáles Morales, Villanuevap ikman (11 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wanta llaqtapi: Sabina Valencia Torres, Teodora Huincho Casapoma, Vicente Saico Tinco (11 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wanta llaqtapi: Juana Potosino Curo (12 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wamanqa llaqtapi: Marcelino Chumbes Abarca, Paulina Abarca Ortiz (8 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wamanqa llaqtapi: Victoria Taquiri del Pino, Víctor Amador Bravo Cana, Alejandra Sicha Ramírez (9 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wamanqa llaqtapi: Angélica Mendoza de Ascarza (8 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wanta llaqtapi: Nolberto Díaz Ramos, Virginia Quispe Urbano (12 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )
• Wamanqa llaqtapi: Julia Najarro (8 ñiqin ayriway killapi 2002 watapi )